امنیت جامع با بهره‌برداری پایدار از منابع آب و خاک

اعتمادآنلاین| جمعیت جهان در قرن بیستم افزایش یافته و اکنون از مرز هفت میلیارد نفر فراتر رفته است. حفظ حیات و سلامت این تعداد انسان نیازمند تأمین امنیت غذایی است. تحولات عمیقی در زمینه تولید محصولات کشاورزی حاصل شده تا انسان بتواند ظرفیت تولید غذا برای این تعداد را پدید آورد. این ظرفیت البته متوازن و عادلانه توزیع نشده و کماکان علی‌رغم تولید غذای فراوان، میلیاردها نفر از انواع گرسنگی و سوءتغذیه رنج می‌برند اما واقعیت افزایش ظرفیت تولید غذا مبرهن است. ترکیبی از دانش آب و کشاورزی، ژنتیک، روش‌های مدیریت مزارع و کاربست گسترده فناوری سبب خلق این ظرفیت شده است.

بخشی از آن نیز محصول توسعه آبیاری است که اواخر قرن نوزدهم آغاز شده و تا به امروز ادامه داشته است.

مساحت تحت آبیاری جهان از 48 میلیون هکتار در سال 1900 به 94 میلیون هکتار در سال 1950 و 240 میلیون هکتار در سال 1990 و در طی سال‌های اخیر به حدود 300 میلیون هکتار رسیده است. نرخ توسعه آبیاری از سال 1970 تا 1980 رقمی معادل 2.3 در سال، در سال‌های 1980 تا 1990 به حدود 1.3 درصد تقلیل یافته و از سال 1990 به کمتر از یک درصد در سال رسیده و پیش‌بینی می‌شود که به دلیل هزینه‌های سنگین احداث سامانه‌های آبیاری، نرخ رشد توسعه شبکه‌های آبیاری در طول 25 سال آینده به حدود 0.6 درصد برسد. بخشی از این کاهش نتیجه هزینه‌های سنگین سرمایه‌گذاری و بخشی نیز نتیجه ساخته شدن شبکه‌ها در بخش گسترده‌ای از اراضی قابل آبیاری است.

اهمیت آبیاری وقتی روشن‌تر می‌شود که بدانیم حدود 300 میلیون هکتار (یعنی فقط 18 درصد از کل 1.7 میلیارد هکتار اراضی کشاورزی دنیا، با آبیاری کشت می‌شوند اما همین مقدار اراضی غذای بیش از 40 درصد مردم جهان را تأمین می‌کند. این بدان معناست که ظرفیت تولید غذا در جهان بشدت به آبیاری وابسته است.

ایران پس از چین، هند، امریکا و پاکستان پنجمین کشور جهان از لحاظ بیشترین سطوح زیر کشت آبی است. سرانه مساحت تحت کشت آبی ایران با در نظر گرفتن 8.46 میلیون هکتار، حدود 100 هکتار برای هر 1000 نفر است که نسبت به سرانه کشت آبی 40 هکتار به ازای هر 1000 نفر در جهان، رقمی حدود 2.5 برابر است. وزارت نیرو برنامه دارد که 2.9 میلیون هکتار از اراضی در پایاب سدهای در دست بهره برداری، اجرایی و برداشت مستقیم از رودخانه، بر اساس آب قابل برنامه‌ریزی بهنگام به شبکه‌های آبیاری مجهز شوند که تا پایان سال 1398 حدود 2.4 میلیون هکتار آن مجهز به شبکه‌های آبیاری اصلی شده‌اند و باقیمانده اراضی تا سال 1406 به شرط تأمین اعتبار عملیاتی خواهد شد.

بخش قابل توجهی از برنامه‌ریزی توسعه شبکه‌های آبیاری برای مناطق مرزی صورت گرفته است. این مناطق که از درجات مختلف محرومیت نیز رنج می‌برند، به‌دلیل ظرفیت بالا در بخش‌های مختلف، در صورت توسعه پایدار، قابلیت دارند نقش مهمی در افزایش تولید ناخالص ملی کشور ایفا نمایند. حفظ جمعیت در مرزها و توأمان فراهم کردن امکان زندگی باکیفیت و پایدار نیز بر اهمیت این امر می‌افزاید. توسعه‌نیافتگی مناطق مرزی مسبب مهاجرت، تخلیه سکونتگاه‌ها و بروز مسائل امنیتی است.

فراهم کردن زمینه برخورداری شهروندان این مناطق از حقوق شهروندی و کیفیت زندگی، به علاوه بسترسازی برای حفظ امنیت پایدار در این مناطق، مستلزم کاهش نرخ بیکاری، پایدارسازی جمعیت و گسترش عدالت و امید اجتماعی است. توسعه مناطق مرزی با همین رویکرد در دستور کار نظام جمهوری اسلامی و وزارت نیرو به عنوان متولی توسعه منابع آب بوده است. بخشی از طرح‌های توسعه منابع آب و خاک استان‌های مرزی روز پنجشنبه 23 مردادماه افتتاح شده و به بهره‌برداری می‌رسد. این مجموعه که شامل 23000 هکتار شبکه‌های آبیاری با ارزش سرمایه‌گذاری 1770 میلیارد تومان است، بخشی از عظیم‌ترین طرح مهندسی اجراشده در تاریخ توسعه کشور است که 24 سد جهت مهار آب در 12 استان کشور و سامانه‌های مختلف انتقال و بهره‌برداری از آب تنظیم‌شده را شامل می‌شود. مجموعه 23000 هکتاری در استان‌های کرمانشاه و ایلام واقع‌شده و با اتکا به 52 کیلومتر سامانه انتقال آب، 3 رشته تونل به طول بیش از 8850 متر، 220 کیلومتر لوله‌گذاری؛ دو پست برق 63 کیلوولت و 152 کیلومتر خطوط انتقال برق آماده بهره‌برداری و ایفای نقش در توسعه این دو استان است.

وزارت نیرو به‌طور جدی و بر پایه یک برنامه راهبردی و بلندمدت و با مطالعات دقیق در این مناطق و با آگاهی و احترام به حق و حقوق کشورهای همسایه در قالب پروتکل‌های حاکم و بین‌المللی، از اوایل دهه هشتاد شمسی، توسعه منابع آب و خاک نواحی مرزی را با اهدافی نظیر توسعه پایدار مبتنی بر رونق و شکوفایی اقتصادی در این مناطق، تثبیت جمعیت، ایجاد اشتغال، افزایش امید به زندگی، کمک به نقش‌آفرینی معنی‌دار در رونق اقتصادی کشور، مبادله اقتصادی با کشورهای همسایه، ایجاد صنایع تبدیلی در این مناطق و گسترش اکوتوریسم آغاز نموده است.

رشد شتابان و فزاینده این طرح‌های توسعه‌ای، براساس تدبیر جناب آقای دکتر روحانی، رئیس‌جمهور محترم و دستور مقام معظم رهبری جهت تأمین منابع مالی این طرح‌ها از صندوق توسعه ملی، از سال 1393 جهش چشمگیری یافت و در دولت تدبیر و امید اکثر این طرح‌ها به مرحله بهره‌برداری رسیده یا تا پایان دولت به بهره‌برداری می‌رسد. این طرح‌ها کالبد منطقه‌ای و اهداف توسعه‌ای این مناطق را دگرگون خواهد کرد و وزارت نیرو با آگاهی بر این مباحث و در سازمان دولت، با ارائه گزارشی در دولت تدبیر و امید به شورای عالی معماری و شهرسازی و اخذ مصوبه این شورا، باعث شد که طرح‌های جامع شهری و کالبد منطقه‌ای این مناطق با توجه به شرایط آتی حادث شده از اجرای این طرح‌ها، بازنگری شده و مؤلفه‌های مورد نظر بر این اساس تدقیق و بازنگری گردد.

تردید نداریم که در سخت‌ترین ایام تحریم و فشار اقتصادی، کار بزرگی انجام شده است. این ساخت‌وساز بزرگ زمانی تکمیل خواهد شد که سازوکارهای بهره‌برداری از سازه‌های ایجاد شده، الگوهای کشت، مشارکت کشاورزان در مدیریت و بهره‌برداری از شبکه‌ها، توسعه صنایع تبدیلی کشاورزی در منطقه، و رعایت استانداردهای محیط‌زیستی در بهره‌برداری از آب و اراضی به منظور حفظ و پایدارسازی منابع آب و خاک به صورت جدی در دستور کار قرار گیرد. تحقق این موارد مستلزم توسعه تفکر و کار میان‌بخشی بین همه دستگاه‌هایی است که باید در چارچوب برنامه‌ای مشترک زمینه بهره‌برداری حداکثری از سرمایه‌گذاری صورت‌گرفته را ایجاد کنند.

این یادداشت با بحثی درباره اهمیت غذا و جایگاه راهبردی آن در جهان آغاز شد. طرح‌های توسعه منابع آب و خاک مرزی نیز بر تولید غذای کشور می‌افزایند و امنیت همه‌جانبه کشور را بالا می‌برند. قدر شناختن ظرفیت‌های عظیم ایران برای تولید غذا و پاس داشتن سرمایه‌های صرف‌شده برای توسعه طرح‌هایی که 23 مردادماه افتتاح می‌شوند، مستلزم توجه داشتن به محدودیت ظرفیت‌ها و تلاش برای ملاحظه کردن همبست‌های میان آب، خاک، غذا، انرژی و پسماند، کاستن از هدررفت آب، فرسایش خاک، اتلاف محصولات کشاورزی و تبدیل شدن به پسماند، تلفات انرژی و در نهایت پایدارسازی استفاده از منابع این سرزمین است. ساخت‌وسازها به افتتاح رسیده‌اند اما راه طولانی برای اصلاح سازوکارهای مولد پایداری و تأمین پایدار اشتغال و تغذیه مردم ایران پیش‌رو داریم که امیدوارانه و با تدبیر خواهیم پیمود.

منبع: