تورم چیست؟

"تورم" از اهم متغیرهای اقتصادی و البته پرحاشیه با سیگنال‌های خاص خود در ایران است که عموم مردم چندان با اعداد و ارقام آن کنار نمی‌آیند.

به گزارش ایسنا، تورم از متغیرهای کلیدی است که می‌تواند منشاء عدم ثبات اقتصادی یک کشور باشد و از سویی تغییرات آن، رفاه مصرف کنندگان و فعالیت فعالان و البته سیاستگذاران اقتصادی را تحت تاثیر قرار دهد. جریان تورم در ایران اغلب پرنوسان پیش رفته است؛ به طوری که بسته به شرایط و اقدامات دولت‌ها، گاهی تورمی تک‌رقمی بوده است مانند فاصله سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۶،‌ گاهی هم آنقدر رشد کرده که رکورد حداقل ۱۰ ساله را شکسته است، مثل تورم ۴۵ درصد در سال گذشته، ولی این نرخ‌ها به سادگی مورد پذیرش مصرف‌کنندگان و عموم قرار ندارد و مورد سوال است.

با توجه به تحولات اخیر تورم و تغییراتی که احتمالا در ماه‌های پیش رو به همراه خواهد داشت، در ادامه جزئیاتی در مورد جریان تهیه گزارش تورم و ابعادی از آن به زبانی ساده‌تر بیان خواهد شد.

تورم را باید مرکز آمار اعلام کند

در ابتدا موضوع مرجع محاسبه‌گر و منتشر کننده آمار تورم مطرح است که سال‌ها محل چالش بوده است؛ بانک مرکزی و مرکز آمار ایران، همزمان به انتشار آمار اقدام می‌کردند و آنچه در نهایت اعلام می‌شد به دلایلی، بیانگر اختلاف در نرخ بود. حتی گاهی روند صعودی و نزولی نرخ تورم اعلامی دو سازمان با یکدیگر متفاوت بود؛ این موازی کاری که بعضا موجب سرگردانی تحلیگران اقتصادی، بی‌اعتمادی به آمار و البته ایجاد هزینه‌های سنگین می‌شد؛‌ به اینجا رسید که در دی‌ماه ۱۳۹۷ با مصوبه شورای عالی آمار، بانک مرکزی از انتشار آمارهای مربوط به تورم، رشد اقتصادی و حساب‌های ملی، منع و مرکز آمار ایران تنها مرجع در این زمینه اعلام شد. بر این اساس جریان تهیه آمار تورم در مرکز آمار ایران مورد بحث این گزارش خواهد بود.

اعلام گزارش در اول هر ماه

مرکز آمار ایران معمولا در روز اول هر ماه، نسبت به انتشار آمار تورم ماه قبل اقدام می‌کند. این زمان، تا چند سال پیش معمولا در روزهای چهارم و پنجم  ماه جدید بود. آمار اعلامی شامل سه شاخص تورم ماهانه، نقطه به نقطه و سالانه در سطح کشور، شهر و روستا را دربرمی‌گیرد، در کنار آن جدولی شامل گروه‌های کالایی و خدماتی منتشر می‌شود که تغییرات آنها را در ماه مورد نظر نشان می‌شود.

شروع از تعیین سبد با ۴۷۵ قلم

در جریان تهیه آمار مربوط به تورم،‌ باید سبدی از کالا و خدمات تعیین و تغییرات قیمتی آن رصد شود و باید توجه داشت که برای  این سبد نمی‌توان همه کالا و خدماتی که خانوارها مصرف می‌کنند را لحاظ کرد زیرا از یک سو تورم، یک آمار ماهانه است و نمی‌توان در هر ماه برای دریافت قیمت همه کالاها مراجعه کرد، از سویی نیازی به  این کار نیست چراکه روند تغییر قیمتی بسیاری از این کالاها شبیه به یکدیگر است. از این رو سبدی که نماینده مناسبی از همه کالا و خدمات مصرفی خانوارها باشد، انتخاب می‌شود.

نحوه انتخاب سبد نیز به طرح هزینه و درآمد خانوار برمی‌گردد که  شامل اطلاعات حدود ۱۲۰۰ کالا و خدمات در ۱۲ گروه کالایی است که یک خانوار مصرف می‌کند. از هر یک از ۱۲ گروه، کالاهایی انتخاب می‌شود که اهمیت آن در سبد خانوار بیشتر از بقیه باشد. به عنوان مثال، در گروه شوینده و بهداشتی تعداد زیادی کالا وجود دارد که ضرورتی برای اینکه همه آنها را انتخاب کرد نیست بلکه کالاهایی که مصرف بالاتری داشته و شبیه هستند، گزینش می‌شود. با این روش ۴۷۵ قلم کالا و خدمت انتخاب و اطلاعات قیمتی آنها در طول ماه جمع آوری می شود، با یکدیگر تجمیع و عدد کل ایجاد می‌شود.

قیمت از کجا گرفته می‌شود؟

اینکه قیمت‌گیری از کجا و چگونه انجام می‌شود نیز به این صورت است که یکسری بنگاه‌ها در سطح کشور به عنوان  نمونه انتخاب می‌شود که  شامل ۳۵۷ منطقه شهری و ۶۲۶ روستا  است. ماموران آمارگیر در طول ماه با مراجعه به این بنگاه‌ها، اطلاعات قیمتی را جمع آوری می‌کنند، برای  اقلام با نوسان قیمتی بالا مثل خوراکی‌ها حدود چهار بار در ماه قیمت و برای اقلام کم نوسان دو بار مراجعه و  در مجموع  حدود ۳۰۰ هزار اطلاع قیمت از همه مناطق شهری و روستایی جمع آوری می‌شود.

باید مشخصات کالا ثابت باشد، اگر نه، تورم نیست

نکته‌ حائز اهمیت در قیمت‌گیری این است که در زمان مراجعه به بنگاه‌ها باید ثبات در مشخصات کالا حفظ شود؛ به طوری که برای یک کالای مشخص وقتی به یک بنگاه مراجعه می‌شود باید در دوره بعد هم به همان بنگاه مراجعه و کالایی با همان مشخصات، کیفیت و وزن قیمت‌گیری شود. اگر تغییر قیمت ناشی از تغییر کیفیت باشد، دیگر تورم نیست. مثلا اگر برای یک ماه،‌ پنیری با برند "الف" با وزن ۹۰۰ گرم و مشخصات جانبی "ب" قیمت گیری شده باید در ماه بعد نیز دقیقا همین برند و با همین مشخصات از بنگاه مورد نظر قیمت گرفته شود. در این حالت برای کالا قیمت نسبی ساخته می‌شود که نشان دهنده تغییر قیمت نسبت به دوره قبل است. در این فرایند، تغییرات قیمت کالا از واحد مبادله خارج و به شاخص تبدیل می‌شود، وقتی همه اقلام تبدیل به شاخص شد آنگاه قابل تجمیع کردن طبق وزن و یا همان ضریب اهمیت کالا در سبد خانوار است، چون وقتی عدد هستند نمی‌توان کالاها با قیمت متقاوت یعنی  یک کالای گران و ارزان را با هم در نظر گرفت.

کالاها چقدر در تورم سهم دارند؟

در رابطه با وزن کالاها نیز باید توجه داشت که  کالاهای مختلف،  به یک اندازه روی تورم کل تاثیر نداشته و از نظر اهمیت متفاوت هستند. بر این اساس، با استفاده از اطلاعات هزینه و درآمد خانوار، طبق هزینه‌ای که خانوار برای هر یک از آنها انجام داده است، برای هر کدام وزن و ضریب اهمیت محاسبه می‌شود که این وزن‌های متفاوت، تاثیرگذاری هر یک از این اقلام را در تورم کل نشان می دهد. این وزن‌ها در سال پایه مشخص شده و تا سال پایه بعدی که معمولا پنج سال است، تغییر نمی‌کند.

مسکن؛ سنگین‌ترین کالا در تورم

از نظر وزن و یا تاثیرگذاری کالاها در تورم، اهمیت گروه "خوراکی و آشامیدنی" حدود ۲۶.۶ درصد و ۷۳.۴  درصد دیگر برای کالای غیرخوراکی برای کل کشور است. از ۷۳.۴ درصد باقی مانده ۳۵.۵ درصد برای گروه "مسکن" شامل مسکن، آب، برق، گاز و سایر سوخت‌هاست که مسکن به تنهایی حدود ۳۰ درصد از ۳۵.۵ درصد سهم دارد، به عبارتی مسکن بیشترین وزن و تاثیرگذاری را در تورم دارد.

 

 

قیمت‌ها به شاخص و تورم رسید

در نهایت وقتی اطلاعات قیمتی کالاها جمع آوری شد، به شاخص تبدیل و تجمیع می‌شود، این شاخص در رده‌های مختلف تقسیم بندی شده و از کالا به گروه کالایی و به کل می‌رسد که شاخص کل قیمت بدست می آید و تغییرات آن، "نرخ تورم" را در سه شاخص ایجاد می‌کند؛ تورم ماهانه که تغییر نسبت به ماه قبل، نقطه‌ به نقطه که نسبت به ماه مشابه سال قبل و سالانه که میانگین تغییرات قیمتی یک سال اخیر است.

تورم ماهانه و نقطه‌ای واکنش سریعتری دارند

هر یک از سه شاخص،  کاربرد خاص خود را دارد؛ به طوری که تورم سالانه برای ارزیابی بلند مدت استفاده می شود ولی تورم ماهانه و نقطه ای که واکنش سریعتری به تغییرات و شوک قیمتی دارد، زودتر تغییر می‌کند، اما برای مقایسه‌های بین المللی معمولا تورم نقطه ای لحاظ می‌شود.

گاهی ممکن است روند تورم سالانه با تورم ماهانه و نقطه‌ای متفاوت باشد. در این رابطه باید گفت که تورم ماهانه صرفا تغییرات قیمت در یک ماه اخیر را نشان می‌دهد و تورم نقطه‌ای، یک ماه را نسبت به ماه مشابه سال قبل و با نادیده گرفتن ۱۲ ماه بین، فقط آن دو نقطه را با هم مقایسه می کند. خاصیت این دو تورم یعنی ماهانه و نقطه به نقطه این است که به نوسانات قیمت واکنش سریعتری دارند، چون در محاسبه آن‌ها فقط دو ماه لحاظ می شود، از این رو برای تصمیم‌گیری کوتاه مدت و زودگذر، این دو شاخص قابل اهمیت است.

چرا واکنش تورم سالانه کندتر است؟

اما برای تورم سالانه، میانگین شاخص‌ها در ۱۲ ماه اخیر محاسبه می‌شود و این میانگین، برای ۱۲ ماه قبل از آن هم محاسبه می‌شود و از نرخ رشد این دو عدد، تورم سالانه را بدست آورد. پس در تورم سالانه ۲۴ ماه دخالت دارد و برای همین است که وقتی شوک قیمتی اتفاق می‌افتد، تورم ماهانه و نقطه‌ای با سرعت بیشتری واکنش نشان می‌دهد ولی می‌تواند چند ماه طول بکشد تا شوک قیمتی در تورم سالانه آشکار شود.

چرا تورم سالانه اردیبهشت نزولی ولی ماهانه و نقطه‌ای صعودی بود؟

در این باره مثالی قابل طرح است؛ در گزارش تورم اردیبهشت ماه اعلام شد که نرخ تورم سالانه در این ماه با کاهش ۰.۵ درصدی به ۳۸.۳ درصد رسیده ولی تورم نقطه‌ای با رشد ۳.۸ درصدی، ۳۹.۳ درصد و تورم ماهانه ۳.۵ درصد اعلام شد که افزایش داشته است.

این در حالی است که تورم سالانه از چند ماه قبل روند نزولی داشته است و از حدود ۴۵ درصد در شهریور پارسال، تا اردیبهشت نزولی بود و این روند برای ماه جاری نیز ادامه داشت،  ولی تورم نقطه‌ای و ماهانه که از یکی دو ماه اخیر افزایشی بود برای اردیبهشت با سرعت بیشتری رشد کرد. این تغییر به دلیل اقدام برای اصلاح ارز ۴۲۰۰ و تغییرات قیمتی کالاها بود که به‌طور رسمی از سوی دولت اعلام شد، از این جهت در تورم نقطه‌ای و ماهانه تاثیر خود را نشان داد و با سرعت بیشتری رشد کرد.

اما به این دلیل که در تورم سالانه، ۲۴ شاخص در ۲۴ ماه تاثیر  دارد، این افزایش قیمت گرچه روند نزولی که از چند ماه پیش اتفاق افتاده بود را متوقف نکرد ولی سرعت آن را کاهش کرد، اگر این افزایش رخ نداده بود، ممکن بود بیش از این هم تورم سالانه کاهش داشته باشد. تغییر روند تورم سالانه تا حدودی به اینکه شوک قیمتی به چه نحوی باشد نیز بستگی دارد، یعنی اگر محدود به یک ماه خاص باشد، مدت زمان بیشتری طول می‌کشد تا خود را نشان دهد ولی اگر چند ماه متوالی باشد، زودتر بروز می‌کند. براین اساس انتظار می‌رود که در ماه‌های پیش رو، تاثیر تغییرات قیمت در اردیبهشت ماه که می‌تواند در در ماه‌های پیش رو نیز اتفاق افتد، در تورم سالانه نمایان و روند نزولی آن معکوس شود.

کاهش تورم به معنی ارزانی نیست

گاهی اعلام کاهش تورم در زمانی که افزایش قیمت‌ها همچنان وجود دارد، با واکنش منفی مواجه می‌شود، این در حالی است که تورم در واقع افزایش سطح عمومی قیمت‌هاست و میانگین موزون تغییرات قیمت کالا و خدمات مصرفی را نشان می‌دهد. افزایش نرخ تورم بیانگر افزایش سرعت رشد قیمت‌ها است و کاهش آن نشان دهنده کاهش سرعت رشد و نه ارزان شدن کالا. اما زمانی که تورم کالایی منفی می‌شود به کاهش قیمت آن در دوره مورد بررسی اشاره دارد.

از تورم دهک‌ها چه می‌دانید؟

موضوع دیگر که در آمارهای تورم ممکن است با آن مواجه شویم،‌ شاخص تورم بر اساس دهک‌های هزینه‌ای است که در ۱۰ دهک تقسیم می‌شود ، دهک دهم پردرآمدترین و دهک اول کم درآمدترین این تقسیم بندی است.

افراد و خانوارهای مختلف ترکیب سبد مصرفی متفاوتی نسبت به میزان درآمد خود دارند، شاید تغییرات قیمت برای همه یکسان باشد ولی تاثیرگذاری آن برای افراد مختلف، ‌متفاوت است. مثلا شخصی که درآمد بالایی دارد، هزینه‌ای که برای خرید گوشت و مرغ اختصاص می‌دهد نسبت به درآمد او،‌ عدد بالایی نباشد، پس تغییرات قیمت این دو قلم، تورم کل را چندان برایش تحت تاثیر قرار نمی‌دهد. به عنوان مثال مرغ برای کسی که در دهک بالا قرار دارد، ۵۰ درصد گران شده و برای دهک پایین هم ۵۰ درصد، ولی روی تورم کل شخص با درآمد پایین تاثیر بیشتری دارد چون وزن بیشتری از درآمد خود را برای خرید این کالا اختصاص می‌دهد. اما برای کسی که درآمد بالایی دارد خدماتی مثل آموزش، تفریح و  مواردی از این قبیل است که می‌تواند تورم در آن دهک را دچار تغییر کند.

بر این اساس،‌ تغییر تورم دهک‌ها  بستگی به ترکیب درآمد و اینکه در ماه مورد نظر،‌ کدام کالا افزایش قیمت بیشتری داشته،‌ متفاوت است، مثلا وقتی خوراکی‌ها افزایش بیشتری داشته باشند، برای دهک‌های پایین‌تر، تورم بالاتری دارد ولی در برخی کالاهای دیگر متفاوت خواهد بود.

در مرکز آمار ایران، دهک‌ها بر اساس اطلاعاتی که سازمان هدفمندی یارانه‌ها و وزارت رفاه برای دهک‌های درآمدی دارند،‌ تقسیم‌بندی نمی‌شوند بلکه دهک‌های هزینه‌ای طبق اطلاعات طرح هزینه و درآمد خانوارها گروه بندی می‌شوند، هزینه و درآمد برای خانوارها روند شبیه به هم دارند ولی به دلایلی اعداد هزینه نسبت به درآمد قابلیت اعتماد بیشتری دارد، از جمله اینکه معمولا افراد مورد مراجعه، در مورد هزینه اعداد واقعی‌تری اعلام می‌کنند ولی برای درآمد به طور کامل این اتفاق نمی‌افتد.

 

چرا گاهی شرکت‌ها آمار را نمی‌پذیرند؟

اما گاهی در تغییرات قیمتی اقلام، گزارش مرکز آمار با واکنش برخی سازمان‌ها مواجه می‌شود مثلا وقتی افزایش قیمت کالایی در گزارش یک رسانه به استناد آمار مرکز آمار منتشر می‌شود، فعالان حوزه از این گله می‌کنند که قیمت‌های آنها مصوب بوده و تغییری نداشته است.

این در حالی است که گاهی برخلاف نرخ‌های مصوب، قیمت‌ها در بازار نوسان بیشتری دارد. برخی دستگاه‌ها مثل سازمان حمایت مصرف کنندگان و یا اتاق اصناف اطلاعات قیمت را منتشر می‌کنند که این‌ها نرخ رسمی بوده و قیمت بازار نیست، در حالی که در تهیه گزارش تورم، مرکز آمار قیمت را از کف بازار و در سطح کشور تهیه می‌کند و قیمت مصوب ملاک نیست، بنابراین قیمت‌هایی که در کل کشور و از  نمایندگی‌ها و نمونه‌های آماری بدست آمده، عملا  قیمت فروش است که در بازار اتفاق می‌افتد و اغلب با قیمت مصوب متفاوت خواهد بود.

به روال معمول، گزارش تورم خردادماه نیز فردا (چهارشنبه) همزمان با اول تیرماه از سوی مرکز آمار ایران منتشر خواهد شد خود می‌تواند بیانگر تغییر و تحولاتی در جزئیات آماری این شاخص باشد.