عربستان و اقتصاد معتاد به نفت

اعتمادآنلاین| شهاب غدیری- سال گذشته هنگامی که شرکت سعودی آرامکو در آستانه عقد قراردادی برای خرید سهام پالایشگاه نفتی هند بود، رئیس شرکت به سرعت پاریس را به مقصد دهلی‌نو ترک کرد.

امین ناصر، مدیرعامل شرکت آرامکو، در سفری اعلام‌نشده در 11 آوریل 2018 این توافق را نهایی و در همان روز امضا کرد.

پرواز فوری رئیس آرامکو زمانی انجام شد که او به همراه شاهزاده سعودی، محمد بن سلمان، با مقاصد تجاری به فرانسه سفر کرده بود. سفر رئیس آرامکو به هند اهمیت فوق‌العاده این توافق را نه تنها برای این شرکت، بلکه برای دولت سعودی نشان می‌دهد.

به گزارش رویترز، این سرمایه‌گذاری 44 میلیارد دلاری عربستان در پروژه پالایشگاه و پتروشیمی ساحل غربی هند مثال برجسته‌ای است که نشان می‌دهد شرکت آرامکو چگونه می‌خواهد از ظرفیت پالایشگاهی هر بشکه نفت، خصوصاً در بازار به سرعت در حال رشد آسیا، استفاده کند.

این مساله در عین حال چالش‌ بزرگ عربستان سعودی را برای کاهش وابستگی شدید اقتصادی این کشور به نفت نشان می‌دهد. تحلیلگران حوزه اقتصاد و انرژی معتقدند برنامه این کشور برای کاهش وابستگی نفتی منسجم انجام نمی‌شود، بعضی از پروژه‌ها به کندی پیش می‌روند و بعضی دیگر به شدت جاه‌طلبانه‌اند.

با توجه به وضعیت کنونی اقتصاد عربستان، به نظر می‌رسد رویای شاهزاده بن سلمان برای تحقق «زندگی بدون نفت» تا سال 2020 به حقیقت نخواهد پیوست.

جیم کرین، عضو بخش انرژی موسسه بیکر در دانشگاه رایس، می‌گوید: «اعتیاد نفتی عربستان سعودی همچنان به قوت سابق است... البته به لحاظ اقتصادی. چرخ اقتصاد عربستان با نفت می‌چرخد. نفت همچنان بخش عمده تولید ناخالص داخلی، صادرات و درآمدهای دولت را تشکیل می‌دهد.»

او ادامه داد: «عربستان سعودی در حال تغییر رابطه خود با نفت است. وابستگی همچنین باقی مانده، اما این کشور سعی می‌کند تا جای ممکن ارزش بیشتری از نفتش استخراج کند.»

سرعت پایین رشد به این معناست که اقتصاد عربستان سال‌ها بیشتر از پیش‌بینی‌ها گروگان قیمت نفت خواهد بود و هرگونه تاخیر در اجرایی کردن تغییرات نیز چهره محمد بن سلمان را به عنوان یک رهبر توسعه‌خواه و اصلاح‌گر هرچه بیشتر خدشه‌دار می‌کند.

تضمین آینده

محمد بن سلمان، شاهزاده سعودی، سه سال گذشته طرح خود را برای پایان دادن «اعتیاد نفتی» این کشور اعلام کرد و گفت می‌خواهد مطمئن شود که بزرگ‌ترین صادرکننده نفت جهان و دومین تولیدکننده بزرگ آن نمی‌تواند «به بی‌ثباتی قیمت کالاها یا بازارهای خارجی وابسته بماند».

این سخنان به دنبال سقوط قیمت نفت خام ایراد شد. سقوطی که کسری مالی عربستان را افزایش داد و در 2015، آن را به حدود 15 درصد تولید ناخالص داخلی نزدیک کرد و منجر به کاهش مخارج دولت و رشد اقتصادی این کشور شد.

بنا بر گزارش صندوق بین‌المللی پول، سال جاری با کاهش سرعت رشد تولیدات نفتی توسط اوپک، این مقدار کسری به هفت درصد تولید ناخالص داخلی رسید.

شرکت آرامکو برای اجرایی شدن اصلاحات مد نظر بن سلمان نقشی کلیدی دارد، دست‌کم نه به این دلیل که بخشی از برنامه خصوصی‌سازی او می‌تواند درآمدهای لازم برای انجام اصلاحات را فراهم کند. علاوه بر این، آرامکو در بیشتر توافق‌های عمده دولت در دو سال اخیر حضور داشته و سرمایه‌گذاری‌های خود را در حوزه پالایش و محصولات پتروشیمی افزایش داده است.

آرامکو در آن زمان اعلام کرد در عربستان سعودی، آسیا و ایالات متحده سرمایه‌گذاری‌ کلانی، دست‌کم به ارزش 50 میلیارد دلار انجام می‌دهد. این شرکت همچنین می‌خواهد تا سال 2030 تولید محصولات شیمیایی خود را سه برابر بیشتر کند و به سالانه 34 میلیون متریک تن افزایش دهد و ظرفیت پالایشگاه‌های خود را نیز از پنج میلیون به هشت تا 10 میلیون بشکه در روز برساند.

آرامکو، ماه مارس سال گذشته برای خرید سهام پروژه پالایشگاه و پتروشیمی شرکت پتروناس مالزی، توافقی به ارزش هفت میلیارد دلار امضا کرد. ماه گذشته، ناصر و کنسرسیومی از شرکت‌های هندی توافقی اولیه را امضا کردند که بر اساس آن شرکت آرامکو سهمی 1.2 میلیون بشکه‌ای از پروژه پالایشگاه ایالت مهاراشترا در غرب هند خواهد داشت.

آرامکو، ماه فوریه قراردادی به ارزش 10 میلیارد دلار برای ساخت مجتمع پالایشگاه و پتروشیمی در چین منعقد کرد. ماه گذشته نیز با کره جنوبی 12 توافق به ارزش چند میلیارد دلار امضا کرد که از ساختن کشتی گرفته تا توسعه یک پالایشگاه متعلق به آرامکو را شامل می‌شود.

رابین میلز، مدیرعامل شرکت مشاوره «قمر انرژی» در دوبی، می‌گوید: «این چیزی است که من آن را بازگشت به روش مبتدی [سیاست] تنوع اقتصادی در خلیج‌[فارس] می‌‌نامم. صنعت انرژی دارایی، سرمایه و مهارت‌های کافی را دارد، بنابراین موتور پروژه‌های جدیدی مثل پالایش، محصولات پتروشیمی، گاز و غیره است.»

آقای بالادستی که پایین‌دست شد

آرامکو در ماه مارس اعلام کرد 70 درصد سهام شرکت پتروشیمی صنایع اولیه سعودی (SABIC) را به مبلغ 69.1 میلیارد دلار و از صندوق ذخیره ملی، یا همان صندوق سرمایه‌گذاری عمومی (PIF)، خریداری می‌کند.

آرامکو برای محصولات نفتی خود به دنبال بازارهای جدیدی است و فعالیت‌های پایین‌دستی خود را- یعنی پالایش، پردازش و تصفیه پایان خط تولید- را توسعه می‌دهد. هدف این شرکت تبدیل شدن به رهبر جهان در محصولات شیمیایی است.

آقای ناصر، که کارمندان آرامکو او را قبلاً به نام آقای بالادستی می‌شناختند، اکنون سیاست توسعه فعالیت‌های پایین‌دستی را رهبری می‌کند. او می‌خواهد ظرفیت پالایش آرامکو را به ظرفیت تولید نفت نزدیک کند که اکنون حدود 12 میلیون بشکه در روز است.

آرامکو می‌خواهد حضور فعالیت‌های پایین‌دستی خود را در مقابل رقبای بزرگش تقویت کند و، مانند سیاست کلی عربستان، قصد دارد آسیب‌پذیری خود را به تلاطم‌ها در بازار نفت خام کاهش دهد.

شرکت آرامکو سال‌هاست که از طریق قراردادهای خام طولانی‌مدت، تامین‌کننده دائمی نفت خام پالایشگاه‌های هند بوده است.

با وجود اینکه آرامکو در پالایشگاه‌ها و صندوق‌های دارایی و بازار کشورهای مهم آسیا نظیر چین، ژاپن و کره جنوبی صاحب سهام و مالک بزرگ‌ترین پالایشگاه ایالات متحده است، در هند که نیاز بازار آن به سوخت و محصولات پتروشیمی به سرعت در حال رشد است، دسترسی مشابهی ندارد.

آرامکو استراتژی خود را در چین نیز تغییر داده و پس از سال‌ها توافقات تقریباً انحصاری با شرکت‌های دولتی چینی، برای افزایش فروش نفت خام بیشتر سراغ پالایشگاه‌های مستقل رفته است.

رشد آهسته

با تمام این توضیحات، برنامه‌های عربستان سعودی برای کاهش وابستگی نفتی به کندی پیش می‌روند.

جزئیات بسیار اندکی درباره پروژه 200 میلیارد دلاری پنل‌های تولید برق خورشیدی منتشر شده است، پروژه‌ای که توسط صندوق سرمایه‌گذاری ملی و سافت‌بانک ژاپن در مارس 2018 اعلام شد. همچنان مشخص نیست چگونه و چه زمانی این پروژه اجرا خواهد شد. از طرف دیگر، وزارت انرژی عربستان نیز پروژه‌های خورشیدی مختص خود را به اجرا گذاشته است.

تصویر عمومی عربستان سعودی و چهره شاهزاده سعودی، سال گذشته، خصوصاً پس از قتل جمال خاشقجی در کنسولگری عربستان در ترکیه، به شدت خدشه‌دار شد. این اتفاق روی سرمایه‌گذاری‌های بالقوه خارجی تاثیر گذاشت.

تجار و سیاستمداران برجسته حضور در نشست سرمایه‌گذاری عربستان را تحریم کردند، نشستی که قصد داشت آینده جدید عربستان بدون نفت و ظرفیت‌های بالقوه آن را نشان دهد. تنها شرکت آرامکو بود که در این جلسه با انجام توافقات بزرگ آن را نجات داد.

افزون بر این، خصوصی‌سازی محدود آرامکو از زمان اعلام خرید سهام در SABIC متوقف شده است، هرچند مقامات سعودی از جمله خالد الفلاح، وزیر انرژی این کشور، اعلام کردند این اتفاق احتمالاً در 2020 یا 2021 رخ خواهد داد.

صندوق سرمایه‌گذاری عمومی، به ریاست شاهزاده بن سلمان، با هدف حذب 100 میلیارد دلار از طریق انتشار اوراق بهادار تشکیل جلسه داد. اما تنها از طریق فروش سهام SABIC حدود 70 میلیارد دلار عایدش شد.

صندوق سرمایه‌گذاری عمومی عربستان سه سال گذشته با سرمایه‌گذاری سه و نیم میلیارد دلاری در سهام اوبر تکنولوژیز (Uber Technologies) کار خود را آغاز کرد. اما به استناد داده‌های شرکت Refinitiv، از 2016، سرمایه‌گذاری‌های مستقیم و خارجی این صندوق در حد 10 و نیم میلیارد دلار باقی مانده و بسیاری از تعهدات اعلام‌شده صندوق نیز همچنان عملی نشده است.

سرمایه‌گذاری‌های اصلی این صندوق طی 2 سال گذشته بیشتر روی سهام شرکت‌هایی نظیر تولیدکننده خودروهای الکتریکی تسلا (TSLA.O) و لوسید موتورز و پلت‌فورم تجارت الکترونیکی خلیج (Noon.com) انجام شده است.

این توافقات ضرورتاً باعث جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی نخواهند شد، چه رسد به اینکه کمکی برای توسعه صنایع داخلی یا اشتغال‌زایی در کشور باشد.