ژئوپلیتیک انرژی روسیه چه تغییری کرده است؟

اعتمادآنلاین| شرکت دولتی گاز پروم روسیه در ژانویه 2009 منابع گازی خود در اوکراین را قطع کرد. این کشور یکی از مناطقی بود که روسیه از بازوی انرژی خود برای اعمال قدرت استفاده کرد. اکنون پس از 11 سال به نظر می‌رسد نفوذ روسیه گسترش پیدا کرده است.

به گزارش اعتمادآنلاین ، به نقل از هفته‌نامه اکونومیست، تولید گاز اروپا در حال کاهش است. روسیه هم منابع خود را افزایش می‌دهد و هم راه‌های جدیدی برای صادرات آن باز می‌کند. ولادیمیر پوتین روز هشتم ژانویه پروژه «ترک استریم» را افتتاح کرد، خط لوله‌ای که قرار است گاز روسیه را به اروپا منتقل کند. تحریم‌های آمریکا علیه «نورد استریم 2»، خط لوله مناقشه‌برانگیز روسیه تا آلمان، شرکت‌های نصب لوله را ناگزیر از توقف فعالیت‌های خود تا بیستم ژانویه کرد.

با این حال، در 12 ژانویه، «دیته یورگنسن» مدیرکل کمیسیون‌ انرژی اتحادیه اروپا با اشاره به کمتر آسیب‌پذیر شدن اروپا خطاب به کارشناسان انرژی حاضر در اجلاس ابوظبی گفت: «امنیت انرژی ما و امنیت بلندمدت ما در موقعیت کاملاً متفاوتی با شرایط 2009 قرار دارد.» در مجموع، اروپا نه به دنبال استقلال انرژی، بلکه در پی رقابت انرژی بوده است. با ورود گاز روسیه در خط لوله جدید، این ادعا آزمایش خود را پس خواهد داد.

طی یک دهه گذشته بازار گاز اروپا دگرگون شد. پس از بحران مالی تقاضا کاهش یافت و هنوز به طور کامل بهبود پیدا نکرده است. یکی از دلایل این بهبود نیافتن، افزایش تقاضا برای انرژی‌های تجدیدپذیر بوده است. استرالیا و آمریکا سطح تولید گاز طبیعی مایع (LNG) خود را بسیار ارتقا داده‌اند. پایانه‌های بیشتر گاز مایع، لوله‌ها و تاسیسات ذخیره‌سازی گاز، اغلب به کمک سرمایه‌گذاری‌های عمومی در سراسر اروپا نصب شده است. سال گذشته، اروپا 123 میلیارد متر مکعب گاز LNG وارد کرد که 2 برابر بیشتر از واردات سال 2017 بود.

این منابع گازی علاوه بر تجهیزات جدید ذخیره و انتقال گاز، به تقویت بازار نقدی‌ای انجامیده است که قراردادهای دشوار و وابسته به قیمت‌گذاری‌های نفتی را که گازپروم مدت‌ها به آن علاقه داشت کمتر قابل دفاع می‌کند. به استناد اتحادیه جهانی گاز، قیمت‌گذاری نفتی در 2018 تنها 24 درصد بازار گاز اروپا را شامل می‌شد، سهمی که در سال 2005 برابر با 78 درصد بود. به گفته ایرا جوزف از شرکت انرژی S&P Global: «بازار رقابتی‌تر، منعطف‌تر و به شکل قابل ملاحظه‌ای کارآمدتر شده است.»

قوانین و رویه‌های قانونی جدید اتحادیه اروپا رقابت را تشویق می‌کنند؛ برای مثال، مالکان زیرساخت‌های گازی باید به طرف‌های ثالث اجازه دسترسی به خطوط خود را بدهند. سال گذشته اتحادیه اروپا قوانین جدیدی را وضع کرد که شامل خطوط گازی متصل‌کننده اعضای اتحادیه به کشورهای دیگر می‌شود. پروژه «کریدور گاز جنوبی» با هدف متصل کردن آذربایجان به اروپا در حال انجام است.

هیچ کدام از مثال‌های ذکرشده به معنای استقلال اروپا از گازپروم نیست. پروژه نورد استریم 2 قوانین جدید گازی اتحادیه اروپا را به چالش می‌کشد. در ماه ژانویه، روسیه خواستار نوعی معافیت از قوانین آلمان شد. گاز روسیه همچنان فراوان و نسبتاً ارزان است. آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) پیش‌بینی می‌کند سهم خط لوله گاز روسیه در بازار اروپا تنها با اندکی کاهش از 37 درصد در 2018 به 33 الی 36 درصد در سال 2024 خواهد رسید. اما گاز LNG چاپیدن مشتریان خط لوله را دشوارتر می‌کند. بر اساس توافقات صورت‌گرفته، گازپروم اجازه بازفروش گاز روسیه را به مشتریان می‌دهد. سال 2018، شرکت گازپروم پلتفرم آنلاین فروشی راه‌اندازی کرد تا فروش را به حداکثر برساند و خواسته مشتریان برای انعطاف بیشتر را تامین کند.

با این حال، 2 پرسش بزرگ باقی می‌ماند؛ نخست آیا روسیه، به رغم تمام این مسائل، به مشتریان خود زورگویی خواهد کرد یا خیر. بعضی از کشورها نظیر بلغارستان وابستگی زیادی به گاز روسیه دارند. گازپروم در ماه دسامبر توافقنامه حمل‌ونقلی را با شرکت نفت‌وگاز اوکراین امضا کرد، اما تمایل روسیه برای پیروی از شروط توافقنامه همچنان محل تردید است. و حتی مشخص نیست آیا نورد استریم 2 از قوانین شفافیت و دسترسی‌پذیری اتحادیه اروپا پیروی خواهد کرد یا خیر. ریچارد مورنینگ‌استار، یکی از سفرای سابق آمریکا و رئیس مرکز مطالعات جهانی انرژی در اندیشکده شورای آتلانتیک، ترجیح می‌دهد آمریکا تحریم‌های ثانویه‌ای را اعلام، و در صورت تخطی گازپروم و شرکایش از توافق با اوکراین ، این تحریم‌ها را اعمال کند.

پرسش دوم این است که جاه‌طلبی‌های محیط‌زیستی اروپا چه مقدار بر بازار گاز اثر خواهد گذاشت. کمیسیون اتحادیه اروپا در ماه دسامبر از طرحی برای به صفر رساندن تولید خالص گاز کربن تا سال 2050 رونمایی کرد. به گفته کاترینا فیلیپنکو، عضو شرکت تحقیقات انرژی «وود مک‌کینزی»، این طرح ممکن است باعث کاهش تقاضا برای گاز روسیه شود و حتی کشورهای محتاج به گاز روسیه را تشویق به تقویت زیرساخت‌های خود کند. کمیته‌ای از پارلمان اروپا در 22 ژانویه، و به رغم اعتراض یک گروه لابیست به نام «بنیاد اقلیم اروپایی»، 32 پروژه را به رأی‌ گذاشت تا این پروژه‌ها را برای سرمایه‌‌گذاری عام قانونی کند. پارلمان اروپا همین ماه درباره این لیست رأی‌گیری خواهد کرد.

از طرف دیگر، روسیه نیز تلاش می‌کند خود را از آسیب‌های احتمالی محفوظ نگه دارد. آژانس بین‌المللی انرژی پیش‌بینی می‌کند تا سال 2024 تقاضا برای گاز در چین چهار برابر بیشتر از سال 2010 خواهد بود. گازپروم در 2 دسامبر از آغاز پروژه «قدرت سیبری» خبر داد. این اولین خط لوله‌ای است که گاز روسیه را به چین منتقل خواهد کرد. این پروژه با رقبای قدرتمندی مواجه خواهد شد - از شرکت‌های زغال‌سنگ گرفته تا تأمین‌کنندگان انرژی‌های تجدید‌پذیر و همچنین تولیدکنندگان گازهای داخلی LNG و دیگر منابع گازی لوله‌کشی شده. روسیه همچنان می‌تواند قدرت خود را روی بازارهای جهانی گاز تحمیل کند، هرچند ممکن است با یک رقیب مواجه شود.