گزینه‌های پیش روی ایران بازنگری در اجرای پروتکل الحاقی و ان‌پی‌تی است

اعتمادآنلاین| توافق هسته‌ای ایران با 1+4 در حالتی از توازن معکوس قرار دارد. بازماندگان در این توافق (روسیه، چین، بریتانیا، آلمان و فرانسه) نتوانسته‌اند از پس تحریم‌های ایالات متحده امریکا برآیند و رابطه تجاری هرکدام از آنها با ایران به حداقلی‌ترین رقم رسیده است. ایران نیز به اجرای محدودیت‌ها در برنامه هسته‌ای پایان داده و با تبدیل کردن گام پنجم در رفع محدودیت‌های اجرایی هسته‌ای عملا دیگر به سقف‌های فنی هسته‌ای تعیین شده در توافق پایبند نیست. سه کشور اروپایی حاضر در برجام مکانیسم حل و فصل اختلاف در توافق را علی‌رغم بی‌میلی روسیه و چین به کار انداخته‌اند اما فعلا همه‌چیز در حد حرف باقی مانده و به گفته جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا این وضعیت دچار تمدید نامحدود شده است. در این میان گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دور شدن ایران از سقف‌های تعیین شده در توافق هسته‌ای مصوب سال 2015 میلادی را منعکس می‌کند و در حالی که ایران همچنان به شکل داوطلبانه پروتکل الحاقی را مضاف بر سایر تعهدات هسته‌ای مرسوم اجرا می‌کند اما فشارها بر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای پرونده‌سازی جدید علیه ایران ادامه دارد. در حالی که ایران می‌گوید هرزمان طرف مقابل به تعهدات خود در برجام بازگردد تهران نیز گام‌های معکوس برجامی را به عقب بازمی‌گرداند اما بسیاری از کارشناسان فنی معتقد هستند که با توجه به دانش‌محور بودن اقدام‌های ایران، گام‌هایی که این کشور در مسیر تحقیق و توسعه و راه‌اندازی نسل‌های جدید سانتریفیوژ برمی‌دارد عملا ماهیت بازگشت‌پذیر ندارند. در حالی که قطار فعالیت‌های هسته‌ای ایران بدون توقف به مسیر خود ادامه می‌دهد، علی‌اکبر صالحی، رییس‌سازمان انرژی اتمی و معاون رییس‌جمهور در گفت‌وگو با «اعتماد» بر در نظر گرفتن نیازهای فنی کشور در این مقطع در تعیین نقشه راه فعالیت‌های هسته‌ای کشورمان تاکید می‌کند. صالحی در گفت‌وگوی کوتاه که با توجه به شرایط کشور غیرحضوری انجام شد تاکید می‌کند که علی‌رغم برجام بسیاری از فعالیت‌های تحقیقاتی همچنان ادامه داشته است.

با گام پنجم کاهش تعهدات برجامی ایران عملا تمام محدودیت‌های هسته‌ای ما برداشته شدند. در حال حاضر وضعیت برنامه هسته‌ای ایران و سیر صعودی آن چگونه است؟

انجام فعالیت‌های هسته‌ای و نیز تحقیق و توسعه در زمینه چرخه سوخت هسته‌ای به‌ویژه تبدیل و غنی‌سازی اورانیوم (شامل تولید و ذخیره‌سازی) بدون هر محدودیتی در حال انجام است. کار روی ساخت تعدادی از مجتمع‌های سوخت رآکتورهای اراک و رآکتورهای قدرت در حال انجام است.

مراحل ساخت رآکتور تحقیقاتی آب‌سنگین اراک (طراحی جدید) در همکاری با طرف‌های خارجی و تجهیزات مربوطه در حال پیشرفت است. ساخت تعدادی از تجهیزات و قطعات رآکتور با استفاده از توان شرکت‌های داخلی در حال انجام است.

مراحل ساخت دو رآکتور قدرت هسته‌ای جدید با کمک روسیه در بوشهر در حال اجرا است. تولید و ذخیره‌سازی آب‌سنگین بدون هیچ محدودیتی در حال انجام است.

چه دورنمایی برای تقویت فعالیت‌های هسته‌ای با در نظر گرفتن حساسیت‌های طرف‌های باقی مانده در برجام در نظر دارید؟ آیا بنای سازمان انرژی اتمی بازگرداندن کمیت برنامه هسته‌ای به پیش از حصول توافق هسته‌ای میان ایران و 1+5 وقت است؟

علی‌رغم برجام، بسیاری از فعالیت‌های تحقیقاتی همچنان ادامه داشته است. (مانند تحقیقات بر روی ماشین‌های سانتریفیوژ با کیفیت و کارایی بالا). در حال حاضر و پس از برداشتن گام‌های کاهش تعهدات، بر اساس نیازهای صنعت هسته‌ای، ترکیبی منطقی از ارتقای کیفیت و افزایش کمیت موردنظر است. مثال‌هایی از توجه به کیفیت و کمیت فعالیت‌های هسته‌ای عبارتند از معرفی و استفاده از ماشین‌های سانتریفیوژ جدید و در کنار آن، افزایش ماشین‌های در حال کار از نوع قدیمی (به‌طوری که میزان تولید و ذخیره اورانیوم غنی‌شده در حال حاضر به اندازه قبل از برجام است)، ارتقای طراحی و بهینه‌سازی رآکتور اراک و توسعه توان تولید برق از نیروگاه‌های هسته‌ای (شروع مراحل ساخت واحدهای 2 و 3 بوشهر).

باید توجه داشت، تامین سوخت رآکتورهای بوشهر تا چندین سال بر عهده روسیه است و تامین سوخت بارگذاری اولیه رآکتور اراک بر عهده چین است. سوخت رآکتور تهران نیز تا چند سال تامین است. لذا نیاز واقعی و عملی موجود، تقویت فعالیت‌های تحقیقاتی و رفع موانع در مسیر توسعه همه‌جانبه فعالیت‌های هسته‌ای است. در این چارچوب، زمینه‌سازی جهت تامین مواد اولیه موردنیاز، دارای اهمیت اساسی برای هرگونه توسعه همه‌جانبه فعالیت‌های هسته‌ای در کشور است (مانند تامین کیک‌زرد از منابع داخلی و خارجی).

وضع موجود را تا چه زمانی ادامه خواهیم داد؟در شرایطی که ایران سطح برنامه هسته‌ای را در مرحله‌ای نگه دارد که چندان طرف مقابل در برجام را به خطر نیندازد عملا 1+4 هم به تعهدات برجامی بازنمی گردد. گام‌های بعدی مورد نیاز جهت مجبور نمودن طرف‌های مقابل به انجام تعهدات برجام را چگونه برنامه‌ریزی کردید؟

از نظر سازمان محدودیت‌های برجامی مانع انجام فعالیت‌های اصلی هسته‌ای نشده است، ضمن اینکه همکاری با روسیه، چین و کشورهای اروپایی در برخی زمینه‌های تعیین‌شده در حال اجرا است. محدودیت‌های تجاری، علمی، فنی و سیاسی ناشی از فشارهای امریکا، به‌طور کلی بر گستره وسیعی از فعالیت بخش‌های مختلف در کشور، تاثیر گذاشته است و لذا پاسخ به بدعهدی طرف‌های مقابل می‌تواند فراتر از چارچوب تعهدات برجام تصور شود.

گام‌های پنج‌گانه تاکنون بیشتر ناظر بر فعالیت‌های فنی بوده است و با ادامه کاهش تعهدات، می‌توان به جنبه‌های حقوقی نیز از قبیل بازنگری در اجرای پروتکل الحاقی و نیز NPT پرداخت. البته شاید اینگونه گام‌ها نه‌تنها در جهت کسب نتایج عملی و پیشبرد فعالیت‌های هسته‌ای کشورمان موثر نباشد (و در واقع به‌طور معکوس منجر به کاهش همکاری‌های موجود و تشدید جوسازی‌های بین‌المللی علیه کشورمان می‌گردند)، بلکه تضمین‌کننده بازگشت طرف‌های مقابل به اجرای تعهدات برجام نیز نخواهند بود. به عنوان راهبردی دیگر، کشور می‌تواند ضمن توقف گام‌های بعدی و پایبندی کامل به سیاست اقتصاد مقاومتی (که در هر رویکرد اتخاذ شده، لازم‌الاجرا است)، پیگیر مطالبه منطقی و قانونی رعایت تعهدات برجامی طرف‌های مقابل از طریق تدابیر سیاسی (رایزنی‌های دیپلماتیک رسمی و همچنین فعالیت در صحنه دیپلماسی عمومی)، حقوقی و بین‌المللی شود. احتمال موفقیت رویکرد اخیر بیشتر به‌نظر می‌رسد.در هر صورت، تصمیم‌گیری نهایی در زمینه کاهش بیشتر تعهدات، خروج از توافق برجام یا سایر اقدامات بر عهده هیات نظارت بر برجام است.

در حال حاضر وضعیت بازرسی‌ها و نظارت‌ها بعد از گام‌های کاهش تعهدات چگونه است؟ آیا درخواست‌های جدید بازرسی آژانس از مکان‌های بیشتر مطرح است و پاسخ ایران به این درخواست‌ها چیست؟

بعد از گام‌های کاهش تعهدات، وضعیت بازرسی‌ها کاهش محسوسی نداشته است، زیرا نخواسته‌ایم اقدامات مزبور جنبه حقوقی یا پادمانی به خود بگیرد. با وجود حجم بالای بازرسی‌های آژانس در کشورمان، این موضوع مورد اعتراض اصلی نبوده است. البته برخی موارد بازرسی از دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی از نظر فنی مورد بحث دو طرف قرار داشته است. همچنین، موضوع اتهامات و ادعاهای مطرح‌شده از جانب رژیم صهیونیستی که آژانس آن را پیگیری می‌کند مورد اعتراض شدید کشور قرار دارد، زیرا آژانس از این طریق نقش نظارتی مستقل خود را زیر سوال برده و بر اساس پایه‌های حقوقی عمل نمی‌کند بلکه جنبه‌های سیاسی قضیه را مدنظر قرار داده است که در این خصوص سخنگوی محترم سازمان و نماینده دایم کشورمان در آژانس پاسخ منطقی و مستدل را دادند. آژانس نباید ابزار مکمل برای سرویس‌های جاسوسی کشورها باشد و بخواهد از طریق راستی‌آزمایی اینگونه اطلاعات، بر اقدامات جاسوسی که ناقض حقوق حاکمیتی سایر کشورها و حقوق حاکم بر روابط بین‌الملل است، صحه بگذارد.

اراده سیاسی جانشین یوکیا آمانو برای باقی ماندن در زمین بازی فنی در گزارش‌دهی فعالیت‌های هسته‌ای ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ برخی از منابع از تاثیرپذیری او از فشارهای امریکا در این زمینه خبر می‌دهند.

این موضوع قابل توجه است که ادعاها و اتهامات اسراییل پس از آمانو مورد توجه آژانس قرار گرفته است. با این وجود برای قضاوت دقیق‌تر، به زمان بیشتری نیاز است.

انعکاس کاهش تعهدات برجامی ایران در گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر وضعیت پرونده ایران در شورای حکام آژانس تاثیرگذار خواهد بود و می‌تواند به بهانه‌ای برای فشارهای بیشتر امریکا بر این نهاد فنی هم تبدیل شود. چه برنامه‌ای برای کاستن از هزینه این مساله داریم؟

تعهدات ایران بر طبق موافقتنامه پادمان و پروتکل الحاقی توسط شورای حکام آژانس مورد بررسی و تصمیم‌گیری قرار می‌گیرد. اما آژانس نقشی در خصوص اجرای سایر تعهدات برجام ندارد و تصمیم‌گیری در خصوص نقض تعهدات برجام و اقدامات قابل‌ پیگیری بعدی، تنها بر عهده اعضای برجام و کمیسیون مشترک برجام است.

برخی از منتقدان دولت می‌گویند گام‌های فنی برداشته شده از سوی ایران محافظه‌کارانه و سیاسی بود و به گونه‌ای طراحی شد که طرف مقابل را چندان به آب و تاب نیندازد. پاسخ سازمان به این انتقاد چیست؟

صبر یک‌ساله ایران راهبردی، یک جنبه سیاسی و اولین گام محسوب می‌شد. گام‌های بعدی در مرحله نخست بر اساس نیازهای فنی واقعی و البته با در نظر گرفتن برخی جنبه‌های سیاسی اتخاذ شدند.

در مطالب حرفه‌ای کارشناسان بین‌المللی در حوزه فنی گفته می‌شود که گام‌های معکوس برجامی ایران بازگشت‌پذیر نیستند و به خصوص در حوزه تحقیق و توسعه نمی‌توان ایران را حتی در صورت مصالحه کامل تهران و 1+4 به عقب بازگرداند.

در خصوص فعالیت‌های تحقیقاتی، آشکار است که نتایج تحقیقات به‌طور معمول مستندسازی و حفظ می‌شود و برخلاف تاسیسات و تجهیزات، قابل جمع‌آوری و پاک‌سازی نیست. البته فراموش نشود که تحریم‌های اقتصادی زیان‌های جبران‌ناپذیری بر کشور وارد کرده است.

تا چه اندازه نگران باز شدن مجدد پرونده PMD (ابعاد احتمالا نظامی برنامه هسته‌ای) در آژانس هستید؟

با توجه به منطق حقوقی-‌ فنی در مذاکرات با آژانس بعید است چنان اتفاقی بیفتد. گسترش تفاهم در زمینه‌های مختلف برای هر دو طرف سودمند و منجر به افزایش اعتماد متقابل آژانس می‌شود. اسراییل و امریکا که همواره مخالف شکل‌گیری برجام بوده‌اند، بعد از برجام به شکل‌های مختلف درصدد از بین بردن برجام و نیز باز کردن مجدد پرونده ساختگی بسته‌ شده بوده‌اند که البته به لحاظ حقوقی چنین امری غیرقابل تصور است.

امکان توافق امریکا با کشورهای خلیج‌فارس در زمینه ارایه سوخت هسته‌ای در قبال انصراف از غنی‌سازی اورانیوم را تا چه اندازه می‌دانید؟ می‌دانیم که عربستان سرسختانه به دنبال این مساله است.

چنین توافقی منطبق بر سیاست‌گذاری‌های داخلی امریکا و محتمل است. اساسا امریکا طی چند دهه گذشته بر اساس مدل موافقتنامه‌ای، موسوم به موافقتنامه 123 با کشورهای متعامل عمل کرده است (به‌جز یک مورد استثنایی که مربوط به کشور هند است.) در هر‌حال، کشور به‌دقت تحولات موضوعات هسته‌ای در عرصه بین‌المللی را رصد می‌کند.

منبع: روزنامه اعتماد