پایان نظام مجوزدهی تسلیحاتی و تحریم 23 شخص حقوقی

اعتمادآنلاین| 13 سال پس از وضع نخستین قطعنامه‌ (1747 شورای امنیت-4 فروردین 1386) درباره تحریم تسلیحاتی ایران، امروز یکشنبه 18 اکتبر 2020 ایران از زیر سایه ممنوعیت خرید و فروش تسلیحات و تجهیزات نظامی خارج می‌شود. در حالی که پس از صدور قطعنامه 1747 دامنه تحریم‌های تسلیحاتی ایران در زنجیره‌ای از قطعنامه‌های بعدی وسعت بیشتری پیدا کرد در سایه توافق هسته‌ای ایران با 1+5 در سال 1394 مقرر شد که 5 سال پس از روز اجرای برجام یا روزی که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نتیجه‌گیری وسیع‌تر خود درباره صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران را اعلام کند، محدودیت‌های تسلیحاتی ایران هم پایان پیدا کند.

امروز دقیقا 5 سال از روز قبول توافق هسته‌ای به عنوان یک توافق «فرآیندمحور» می‌گذرد. هر چند که در 5 سال گذشته ایران این امکان را داشت که برای خرید تسلیحاتی به شورای امنیت مراجعه کرده و مجوز دریافت کند اما این اتفاق هرگز رخ نداد تا امروز که زنجیرهای این محدودیت‌ها پس از 13سال از پای صنعت دفاعی و نظامی ایران باز خواهد شد.

امروز در حقیقت دو تحول مهم رخ خواهد داد: «محدودیت‌های تسلیحاتی و مسافرتی اشخاص که در ضمیمه ب قطعنامه 2231 به آنها اشاره شده بود، پایان پیدا می‌کنند.» براساس برجام (ضمیمه 5) و قطعنامه 2231 (ضمیمه ب) محدودیت‌هایی که از امروز به عنوان سال پنجم قبول توافق برجام لغو می‌شوند شامل: 1- نظام مجوزخواهی صادرات و واردات اقلام تسلیحاتی به و از ایران و 2- خاتمه ممنوعیت محدودیت سفر 23 شخص حقوقی خواهد بود.

البته تحریم تسلیحاتی اروپا علیه ایران که از محدودیت‌های اعمال‌شده توسط شورای امنیت سازمان ملل مستقل است همچنین محدودیت‌ و ممنوعیت‌های عمومی حقوق بین‌الملل یا سایر تعهدات ناشی از قطعنامه‌های دیگر شورای امنیت برای کلیه کشورها همانند قطعنامه‌های تحریم تسلیحاتی یمن یا لبنان همچنین قطعنامه 1540 مربوط به اشاعه تسلیحات به موجودیت‌های غیردولتی تداوم خواهد داشت و ایران به موجب مقررات منشور ملل متحد و حقوق بین‌الملل موظف به رعایت آنهاست.

هرچند ایران در قالب برجام مشروعیت تحریم‌های تسلیحاتی اروپا را نپذیرفته است اما واقعیت امر این است که چه امروز و چه در سال 2023 در صورت لغو تحریم‌های تسلیحاتی اروپا، چشم‌اندازی برای خرید و فروش سلاح با اروپا برای ایران وجود ندارد. اروپایی‌ها دل خوشی از لغو محدودیت‌های تسلیحاتی ایران از کانال شورای امنیت سازمان ملل متحد ندارند اما انتظار ایران این است که از امروز به بعد در مسیر تجارت تسلیحاتی ایران با سایر کشورها کارشکنی نکنند.

تحریمی که همه با آن موافق بودند

داستان تحریم تسلیحاتی ایران از قطعنامه 1747 مصوب سال 1386 آغاز شد. هر چند که در قطعنامه 1737 مصوب سال 1385 هم برنامه‌های هسته‌ای و موشکی ایران و افراد مرتبط با آن تحت تحریم‌های بین‌المللی شدید قرار گرفتند اما این بندهای 5 و 6 قطعنامه 1747 بود که رسما تحریم تسلیحاتی ایران را کلید زد. مطابق بند 5 این قطعنامه، ایران حق فروش تامین یا انتقال تسلیحات یا اقلام مربوط به آن را ندارد و تمام کشورها هم باید خرید چنین اقلامی از ایران را ممنوع کنند. همچنین بند 6 از تمام کشورها می‌خواهد تا نسبت به عرضه، فروش یا انتقال هرگونه ماشین‌آلات زرهی جنگی، سیستم‌های توپخانه با کالیبر بالا هواپیماهای جنگنده، هلیکوپترهای تهاجمی رزم‌ناوها، موشک یا سیستم‌های موشکی، کمک یا آموزش فنی، کمک مالی، سرمایه‌گذاری، واسطه‌گری و انتقال منابع مالی یا خدمات مرتبط با عرضه، فروش انتقال، ساخت یا استفاده از چنین اقلامی به هر طریق که باشد «هشیاری و خویشتنداری» به عمل ‌آورند. این بندها در قطعنامه‌های بعدی خصوصا قطعنامه 1929 مصوب خرداد ماه 1389 هم توسعه پیدا کرده و هم مستحکم‌تر شدند.

نگاهی به این پیشینه نشان می‌دهد که هرچند بحث تحریم تسلیحاتی با برجام و قطعنامه 2231 بیشتر به گوش مردم رسید اما تاریخ اعمال این تحریم‌ها به چند سال قبل بازمی‌گشت و پدیده‌ای ناشی از مذاکرات در قالب برجام نیست. نکته قابل توجه در پرونده تحریم تسلیحاتی ایران این است که در قطعنامه‌های پیشین ممنوعیت‌ها کاملا شکل تحریم فراگیر را به خود گرفته بودند اما در نتیجه مذاکرات برجام و متن صریح قطعنامه 2231 که ایران در نگارش آن سهم داشت این ممنوعیت از قالب تحریم خارج شده و به شکل محدودیت در آمد به گونه‌ای که ایران در 5 سال گذشته می‌توانست در صورت نیاز درخواست خرید اقلامی که در لیست محدودیت‌ها بودند را به شورای امنیت برای تصمیم‌گیری و اخذ مجوز ارایه کند. در طول مذاکرات هسته‌ای ایران با 1+5 تهران به‌ شدت خواستار لغو این بند از قطعنامه‌های پیشین بود و تا آخرین روزهای مذاکرات این موضوع یکی از موارد چالش‌برانگیز بر سر میز مذاکره بود.

در حالی که برخی منتقدان برجام بدون توجه به وجود تحریم‌های تسلیحاتی در قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت علیه ایران ادعا می‌کنند که تیم مذاکره‌کننده می‌توانست این تحریم‌ها را با حصول برجام کان‌لم‌یکن کند اما واقعیت‌های میدانی چیز دیگری می‌گویند.

اساسا در طول دوران مذاکرات، تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای سیاست خود را بر مخالفت با هرگونه محدودیت یا تحریم در تمامی حوزه‌ها قرار داده و همواره بر آن پافشاری کرد. شاهد این موضوع بیانیه‌ای است که همزمان با تصویب قطعنامه 2231 توسط ایران منتشر شد. علاوه بر این ایران هیچگاه «ضمیمه‌ب» قطعنامه 2231 را امضا نکرد و آن را هیچگاه نپذیرفت، این در حالی بود که این ضمیمه به امضای سایر اعضای برجام به شمول روسیه و چین هم رسید.

نکته دیگری که عمدتا در انتقادها به آن توجه نمی‌شود این است که در بند پنج «ضمیمه ب» قطعنامه 2231 شورای امنیت به هیچ عنوان به تحریم تسلیحاتی اشاره‌ای نشده چراکه تحریم‌های تسلیحاتی پیش‌بینی‌شده در قطعنامه‌های قبلی شورای امنیت از تاریخ 27 دی 1394(16ژانویه 2016 روز اجرایی شدن برجام) خاتمه یافته و به جای آنها یک نظام مجوزدهی در قطعنامه 2231 پیش‌بینی‌شده است. امروز(یکشنبه) با گذشت 5 سال از اعتبار این نظام مجوزدهی، ایران دیگر با هیچ محدودیتی در این حوزه دفاعی و تسلیحاتی، چه برای صادرات و چه برای واردات روبه‌رو نخواهد بود.

تحمیل انزوا به دولت ترامپ

زمانی که دونالد ترامپ، رییس‌جمهور ایالات متحده از توافق هسته‌ای با ایران در سال 2018 خارج شد بازماندگان در توافق هسته‌ای با رد این اقدام ترامپ اعلام کردند که به برجام پایبند می‌مانند؛ ادعایی که به مذاق تیم ایالات متحده خوش نیامد چراکه پیش‌بینی ترامپ این بود که با خروج امریکا از برجام، شاکله این توافق از هم پاشیده شود. ترامپ برای وادار کردن سایرین به خروج از این توافق سیاست فشار حداکثری علیه ایران را کلید زد تا با قطع کانال‌های مالی و بانکی با ایران به صفر رساندن فروش نفت ایران همچنین خارج کردن تمام سرمایه‌گذاری‌های خارجی در این کشور، تهران را بر سر دو راهی فروپاشی اقتصادی و به تبع آن نارضایتی عمومی یا نشستن پای میز مذاکره قرار بدهد. با این همه 4 سال از حضور ترامپ در کاخ سفید می‌گذرد و تهران در دورترین نقطه از مذاکرات با امریکا قرار دارد. دونالد ترامپ در یکی از آخرین تلاش‌ها برای فروپاشی برجام یا پایان دادن به صبر راهبردی ایران از فروردین ‌ماه سال جاری تلاش گسترده‌ای را در شورای امنیت سازمان ملل متحد برای تصویب قطعنامه جدید تحریم تسلیحاتی ایران به کار گرفت. در این زمینه متحدان سنتی امریکا در منطقه نظیر اسراییل و عربستان سعودی مسوولیت تامین خوراک اطلاعاتی برای پروژه جدید ایران‌هراسی را برعهده گرفتند. از ادعای اسراییلی‌ها درباره فعالیت‌های هسته‌ای اعلام‌نشده ایران تا سناریوسازی عربستان درباره دست داشتن ایران در حمله به نفتکش‌ها در خلیج فارس یا حمله به تاسیسات نفتی آرامکو همچنین تکرار ادعای کمک تسلیحاتی ایران به حوثی‌ها در یمن. تلاش‌های ایالات متحده برای تصویب قطعنامه جدید تحریم تسلیحاتی ایران با مخالفت اعضای شورای امنیت روبه‌رو شد اما تیم ترامپ کوتاه نیامد و در قماری دیگر خواستار تمدید محدودیت‌های موجود بر تجارت تسلیحاتی ایران مندرج در قطعنامه 2231 و فراتر از تاریخ 18 اکتبر شد. این قمار نیز به شکست و انزوای بی‌سابقه ایالات متحده در شورای امنیت منتهی شد. آنچه در این شکست‌ها کمتر به چشم آمد منحصر به فرد بودن نظام قطعنامه 2231 شورای امنیت بود. این قطعنامه به گونه‌ای تنظیم شده که کلیه محدودیت‌های مندرج در آن به صورت خودکار ملغی می‌شوند و نیازی نیست که شورای امنیت سازمان ملل متحد اقدام یا تصمیم خاصی در این زمینه اتخاذ کند.

دولت ترامپ در نهایت با تماشای زنجیره‌ای از شکست‌ها در برابر ایران تنها مسیر باقی مانده برای حفظ حیثیت را انتخاب کرد: ادعای عضویت در قطعنامه 2231 و فعال‌سازی مکانیسم ماشه که به معنای بازگرداندن قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران است. این اقدام ایالات متحده نیز با بی‌توجهی رییس دوره‌ای شورای امنیت و آنتونیو گوترش، رییس سازمان ملل متحد روبه‌رو شد و در نهایت در حالی که تمام اعضای شورای امنیت بر فقدان پایه‌های حقوقی این اقدام امریکا تاکید داشتند، ترامپ در تاریخ 20 سپتامبر ادعای بازگشت قطعنامه‌های شورای امنیت به شمول تحریم تسلیحاتی ایران را مطرح کرد؛ ادعایی که باز هم در سطح جهانی خریدار نداشت و دونالد ترامپ برای اجرایی کردن مفاد این قطعنامه‌ها به شکل یکجانبه چاره‌ای نداشت جز صدور یک دستور اجرایی که در سایه آن، کشورها در صورت عدم رعایت مفاد قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت علیه ایران با تنبیه و تحریم امریکا روبه‌رو خواهند شد.

ایران در حالی امروز به نخستین تاریخ در توافقی فرآیندمحور رسید که وضعیت توافق هسته‌ای، حاضران در آن و منافعی که قرار بود دو طرف توافق از آن منتفع شوند به هیچ ‌وجه شبیه انتظار تهران و 1+4 در سال 2015 و لحظه حصول توافق نیست. چین، روسیه، فرانسه، بریتانیا و آلمان در نتیجه اقدام‌های یکجانبه ایالات متحده و تسلیم شدن اقتصاد و سیستم بانکی و مالی جهانی به هژمونی دلار نتوانستند به تعهدات خود در برجام در قبال ایران عمل کنند. امروز به جای شنیدن اخباری درباره سرمایه‌گذاری فلان کشور در ایران یا همکاری‌های تجاری ایران با فلان کشور در شرق یا غرب باید آمار وجوه قفل شده ایران در کشورهایی که طرف تجارت با تهران هستند را بشنویم. تحریم‌های ایالات متحده به دلیل ماهیت تنبیه فرامرزی آن از یک سو و ایجاد فضای رعب و وحشت برای هر گونه کار با ایران به پیکان سیاست فشار حداکثری علیه ایران بدل شد. سیاستی که هدف حداکثری آن فروپاشی نظام و هدف حداقلی تعریف ‌شده برای آن بازگشت تهران به پای میز مذاکره است. ایران امروز در حالی وارد پنجمین سال قبول توافق شده که ماحصل اقتصادی ایران از برجام به صفر نزدیک شده و البته وضعیت فعالیت‌های هسته‌ای ایران هم به قبل از برجام بازگشته است.

با این همه رسیدن به تاریخ 18اکتبر به گواه تحلیل‌گران حوزه سیاست خارجی برای ایران یک پیروزی سیاسی و دیپلماتیک است. حداقلی‌ترین دستاورد سیاست صبر استراتژیک ایران هم ایجاد و حفظ فاصله میان اروپا و امریکای ترامپ است. در شرایطی که ایران به دلیل عدم منفعت اقتصادی از برجام از آن خارج می‌شد همان اجماعی که پیش از برجام میان اعضای دایم شورای امنیت به علاوه آلمان برای تنبیه و تحریم تهران به دلیل فعالیت‌های هسته‌ای‌اش حاصل شده بود مجددا تکرار می‌شد؛ اجماعی که می‌توانست فضای مانور سیاسی موجود برای تهران در قریب به 3 سال گذشته از خروج امریکا از برجام را هم از ایران بگیرد. ایالات متحده در سال 1386 به بهانه تهدید امنیتی خواندن ایران، پروژه ایران‌هراسی را کلید زد و با توسل به همین عنوان توانست خرید و فروش‌های تسلیحاتی ایران را محدود کند. از فاصله قطعنامه 1747 تا 2231 پرونده ایران فراز و فرودهای بسیاری را تجربه کرد اما قطعنامه 2231 که ایران نیز در نگارش آن نقش داشت، مقدمه‌ای بر پایان پروژه ایران‌هراسی شد. امروز 5 سال پس از توافق بر سر برجام هرچند ایران گام‌های کاهش تعهدات برجامی را برداشته اما همچنان دوربین‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی صلح‌آمیز بودن فعالیت‌های هسته‌ای ایران را مخابره می‌کنند و از امروز با رفع محدودیت‌های تسلیحاتی ایران می‌توان گفت که تلاش ایالات متحده برای تهدید امنیتی نشان دادن ایران به جامعه جهانی به پایان رسید.

منبع: روزنامه اعتماد