عربستانی که گفته بود «سر مار را بزنید» حالا نگران برجام است

اعتمادآنلاین| وزیر خارجه عربستان سعودی در آستانه آغاز به کار دولت جدید در امریکا، از واشنگتن خواسته است تا به جای ریاض با ایران هم مذاکره کند. این اولین ‌بار نیست که عربستان سعودی به کشورهای خارجی برای پیشبرد اهدافش در سیاست خارجی تکیه می‌کند. مقام‌های سعودی در تازه‌ترین اظهارنظرهای‌شان معتقدند که دولت ایالات متحده امریکا در مذاکرات احتمالی با جمهوری اسلامی ایران برای بازگشت به برجام، باید منافع آنها را در اولویت قرار دهد.

فیصل بن فرحان، وزیر خارجه عربستان سعودی در حاشیه اجلاسی امنیتی در بحرین به خبرگزاری فرانسه گفت: «نخستین خواسته ما این است که اگر قرار است مذاکره‌ای با ایران انجام شود، حتما با ما و دیگر دوستان منطقه‌ای‌مان مشورت شود.» این مقام سعودی گفته است: «تنها راه رسیدن به یک توافق پایدار از طریق مشورت با ما تامین می‌شود.»

به نظر می‌رسد منظور وزیر خارجه عربستان سعودی اشاره به مذاکرات پیشین قدرت‌های بین‌المللی با ایران و توافق برجام است که با تلاش‌های گسترده عربستان سعودی و رایزنی‌های این کشور با امریکا به خروج از این توافق منجر شد. او با اعتراف به تلاش کشورش برای بر هم زدن توافق برجام در ادامه توضیح می‌دهد: «فکر کنم برای همه روشن شد، نتیجه‌ای که پس از امضای برجام گرفته‌ شد این بود که عدم مشارکت کشورهای منطقه‌ای باعث ایجاد بدبینی و نادیده گرفتن مسائلی می‌شود که نگرانی‌های واقعی این کشورها هستند و اثر واقعی بر امنیت منطقه دارند. ما اطمینان داریم که چه دولت جدید امریکا به ریاست بایدن و چه دیگر شرکا، به ویژه اروپا کاملا با این مساله موافقند که طرف‌های منطقه‌ای هم باید در یک راه‌حل مداخله داده ‌شوند.»

این اظهارات وزیر خارجه عربستان سعودی با تایید وزیر خارجه بحرین مواجه شده است. وزیر خارجه بحرین - که کشورش میزبان کنفرانس امنیتی با حضور متحدان عربستان سعودی است - روز شنبه گفت نتیجه ثابت کرده که برجام نیاز به بازنگری دارد و توصیه می‌کنیم که در این زمینه با کشورهای منطقه مشورت شود.

نگرانی سعودی از سیاست دولت جدید امریکا

یک هفته پیش، روزنامه امریکایی وال استریت ژورنال به نقل از منابع آگاه امریکایی خبر داده ‌بود که محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی به ‌شدت نسبت به سیاست‌های دولت جدید امریکا نگران است. به نوشته این روزنامه، بن سلمان برخلاف متحدانش در بحرین و امارات به طرف‌های اسراییلی و امریکایی گفته است که فعلا قصد ندارد تا پیش از استقرار دولت جدید امریکا، توافقی برای عادی‌سازی با رژیم اشغالگر سرزمین فلسطین امضا کند. به نوشته میدل ایست‌ای، بن‌سلمان به‌ شدت از شکست دونالد ترامپ در انتخابات امریکا آشفته شده است، چرا که سیاست خارجی عربستان سعودی در طول چهار سال گذشته به ‌شدت به عملکرد دونالد ترامپ وابسته شده ‌بود. وعده جو بایدن برای بازگشت به برجام، باعث شده تا دولت عربستان سعودی تلاش‌های خود را برای وادار کردن دولت امریکا به گرفتن رضایت از دولت‌های عربی دوباره افزایش پیدا کند.

بی‌میلی ریاض و متحدانش به مذاکره مستقیم

اظهارات اخیر وزیر خارجه عربستان سعودی در شرایطی بیان می‌شود که این کشور در طول سال‌های گذشته بارها پیشنهادهای ایران برای گفت‌وگوهای منطقه‌ای را رد کرده است. سال گذشته حسن روحانی، رییس‌جمهور اسلامی ایران در مجمع عمومی سازمان ملل متحد، طرح ایران با عنوان «ابتکار پویش صلح هرمز» را مطرح کرد. ایران جزییات طرح مذکور را در نامه‌هایی جداگانه برای همه کشورهای دارای ساحل با خلیج فارس و دریای عمان برای کشورهای منطقه ارسال کرد. نتیجه اما تکرار اقدام‌های همیشگی عربستان سعودی بود. محمدجواد ظریف، چندی بعد در یک سخنرانی خبر داد که نه تنها پاسخ عربستان به طرح ایران برای گفت‌وگوی منطقه‌ای، ایجاد ساختار امنیتی منطقه‌ای و امضای توافق عدم تعرض دو‌جانبه منفی بود، بلکه این پاسخ با متنی زننده به جای اینکه مستقیما برای ایران ارسال شود، خطاب به یکی دیگر از رهبران منطقه و با توهین و تهدید علیه جمهوری اسلامی ایران نگاشته‌ شده ‌بود.

طرح پویش صلح هرمز، آخرین حلقه از سلسله‌پیشنهادهای ایران برای گفت‌وگو در منطقه بود. محمدجواد ظریف، وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران، چندین بار موضوع گفت‌وگوهای منطقه‌ای را در قالب‌های مختلف بیان کرده ‌بود، اما تمام این تلاش‌ها با مخالفت سعودی‌ها مواجه شده‌ بود که ترجیح می‌دادند به جای گفت‌وگو با ایران و حل مسائل منطقه‌ای در چارچوب همکاری‌های منطقه‌ای به دولت‌های خارجی برای مطالبات خود تکیه کنند. سعودی‌ها نه تنها خودشان تمایلی به گفت‌وگو با ایران نشان نمی‌دادند، بلکه دیگر کشورها را هم از رابطه با جمهوری اسلامی ایران منع می‌کردند. از جمله این اقدام‌ها خواسته‌های 13گانه عربستان سعودی و متحدانش از قطر بود که در یک بند از قطر می‌خواست روابطش را با تهران قطع کند.

مخالفت با ایجاد خاورمیانه عاری از سلاح هسته‌ای

سعودی‌ها هر چند همواره در اظهارنظرهای علنی، نگرانی خود از برنامه هسته‌ای ایران را احتمال دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای عنوان می‌کنند اما در عمل تنها کشور عربی هستند که با ایجاد منطقه عاری از سلاح هسته‌ای در خاورمیانه و شمال آفریقا مخالفت کرده‌اند. ایران و مصر، اولین‌ بار سال 1352 در بیانیه‌ای مشترک، پیشنهاد ایجاد یک منطقه عاری از سلاح هسته‌ای را مطرح کردند. این پیشنهاد سال 1991 در قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد در محکومیت تجاوز نظامی عراق به کویت، شکل قانونی گرفت. سال 1384، رییس‌جمهور وقت ایران، محمود احمدی‌نژاد در دیدار با امیر فقید کویت، پیشنهاد ایران برای ایجاد خاورمیانه عاری از سلاح هسته‌ای را تکرار کرد. درست یک دهه بعد، سال 1394 این ‌بار وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران، محمدجواد ظریف کمتر از یک ماه بعد از امضای برجام، با انتشار یادداشتی در روزنامه گاردین، پیشنهاد ایران را بار دیگر مورد تاکید قرار داد.

عربستان هر چند برخلاف اسراییل، مخالفت علنی با این پیشنهاد را مطرح نمی‌کند، اما تاکنون تمام تلاش‌ها برای مذاکره در این مورد را ازجمله مذاکرات برنامه‌ریزی‌شده سال 2012 در فنلاند را با ممانعت مواجه کرده است. ریاض اخیرا رویاهای خود برای دستیابی به سلاح هسته‌ای را علنا مورد تاکید قرار می‌دهد.

آبان ماه امسال عادل الجبیر، وزیر کابینه در امور خارجی عربستان سعودی با تکرار ادعاهای واهی علیه ایران گفت که کشورش گزینه مسلح شدن به سلاح هسته‌ای را کنار نگذاشته است. یک سال و نیم پیش هم محمد بن‌سلمان، ولیعهد عربستان سعودی در گفت‌وگو با یک شبکه تلویزیونی امریکایی از تمایل کشورش در دستیابی به سلاح هسته‌ای «در صورت دستیابی ایران به چنین سلاح‌هایی» سخن گفته ‌بود. تابستان امسال رسانه‌ها از کشف تاسیسات پنهانی هسته‌ای در عربستان خبر داده‌ بودند. عکس‌های ماهواره‌ای منتشرشده در رسانه‌های امریکایی نشان می‌داد که ریاض در صدد تاسیس یک کارخانه کیک زرد به عنوان اولین گام برای غنی‌سازی اورانیوم در خاک خود است.

تحریک صدام برای حمله به ایران

بیان چنین مطالباتی از سوی ریاض برای دیپلماسی یا حتی جنگ نیابتی با ایران بی‌سابقه نیست. در دهه 1980، درست یک سال و نیم بعد از پیروزی جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، پادشاه وقت سعودی، فهد بن عبدالعزیز سرمایه‌گذاری کلانی برای حمایت از صدام حسین با هدف از بین بردن ایران انجام داده‌ بود. نگرانی عربستان سعودی از افزایش قدرت ایران، مسوولان وقت دربار سعودی را بر آن داشت تا دست به دامن صدام حسین شوند تا به ایران حمله کند.

براساس گزارش خبرگزاری امریکایی آسوشیتدپرس، شش سال بعد از آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، عربستان و کویت مجموعا 32 میلیارد دلار پول در اختیار صدام ‌حسین قرار داده‌ بودند. علاوه بر این، کویت و عربستان روزانه 320 هزار بشکه نفت خام مازاد تولید می‌کردند و به جای عراق به مشتریانش می‌فروختند و عربستان سعودی یک خط لوله اختصاصی برای انتقال 350 هزار بشکه نفت خام از خاک عراق به بندرگاه صادراتی عربستان در دریای سرخ ایجاد کرده ‌بود.

هر چند ریاض ادعا می‌کرد که در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بی‌طرف است، اما حمایت‌های این پادشاهی از صدام‌ حسین در جنگ علیه ایران بر هیچ کس پنهان نبود. با این حال ریاض ادعا می‌کرد که کمک‌هایش به عراق «غیرنظامی» است. اما این ادعا، به تدریج رنگ باخت. در سفر صدام ‌حسین به عربستان سعودی در سال 1986، تیم همراه او شامل نظامیان ارشد و فرماندهان جنگ تحمیلی ازجمله عزب ابراهیم الدوری، معاونش و حمید شعبان، فرمانده نیروی هوایی عراق بود. به نوشته آسوشیتدپرس به نقل از خبرگزاری رسمی عربستان سعودی، در این سفر موضوع جنگ با ایران، موضوع اصلی گفت‌وگوها بود.

دست به دامن بوش برای مقابله با صدام

سرمایه‌گذاری گسترده عربستان سعودی روی صدام، نتیجه عکس داد. 30 سال پیش، درست دو سال بعد از پذیرش قطعنامه 598 توسط ایران و عراق و آتش‌بس میان دو کشور، صدام حسین تصمیم گرفت به کویت حمله کند. صدام تا پیش از آن بارها بر ادعای ارضی خود در مورد کویت تاکید کرده ‌بود، اما ریاض به عنوان میانجی تصور می‌کرد که صدام با توجه به کمک‌های گسترده‌ای که از کویت و عربستان در طول هشت سال جنگ علیه ایران دریافت کرده است، اقدامی علیه یک کشور عربی انجام نمی‌دهد.

زمانی که عراق عملیات نظامی برای اشغال کویت را آغاز کرد، فهد بن عبدالعزیز، پادشاه وقت سعودی در حال رایزنی‌های سیاسی با نمایندگان عراق و کویت برای حل مسالمت‌آمیز اختلافات ارضی بود. سعودی‌ها بار دیگر مجبور شدند برای حل نگرانی‌هایش در منطقه دست به دامن یک قدرت خارجی دیگر شوند. این‌بار جورج هربرت واکر بوش، رییس‌جمهور وقت امریکا، به داد سعودی‌ها رسید. بعد از چند با تماس تلفنی پادشاه سعودی با رییس‌جمهور امریکا، واشنگتن رسما نظامیان خود را برای دفاع از کویت به منطقه فرستاد. ریاض درست شبیه به عملکردهای اخیرش در حمله به یمن، دست به کار ایجاد یک ائتلاف ضد صدام شد. ائتلاف نظامی از نیروهای عربستان سعودی، بریتانیا، مصر، سوریه، فرانسه، کویت، بحرین، عمان، قطر، بنگلادش، چکسلواکی، سنگال، مراکش، نیجر و پاکستان تشکیل شد. هر چند عملیات را امریکایی‌ها انجام دادند و مثل همیشه ائتلاف‌سازی‌های ریاض فقط محض نمایش‌ها تلویزیونی بود.

سر مار را بزنید

سال 2008، 16 سال بعد از پایان جنگ موسوم به «جنگ اول خلیج فارس» به نظر می‌رسید که اوضاع در منطقه تغییر کرده است. جمهوری اسلامی ایران با تلاش‌های مستمر دولت اکبر هاشمی ‌رفسنجانی، روابط دیپلماتیک باثباتی با عربستان سعودی ایجاد کرده ‌بود. مشهور بود عبدالله بن عبدالعزیز - که سال‌ها زیر سایه برادر بیمارش فهد، اداره کشور را بر عهده گرفته ‌بود - حالا به تخت سلطنت رسیده ‌بود. گفته می‌شد که عبدالله برخلاف اسلافش رابطه خوبی با تهران دارد. سال‌ها وقت لازم بود تا روشن شود این تصور که ریاض از رایزنی‌های پشت پرده برای حمله به ایران دست برمی‌دارد، منطقی نبود.

سال 2010 بر اساس اسناد منتشرشده از مکاتبات نمایندگی‌های دیپلماتیک امریکا توسط ویکی لیکس، بخشی از تلاش‌های عربستان سعودی و متحدانش در منطقه از جمله امارات متحده عربی و بحرین برای وادار کردن امریکا به اقدام نظامی علیه ایران برملا شد. یک سند مربوط به آوریل 2008 جزییاتی از دیدار ژنرال دیوید پترائوس، فرمانده وقت سنتکام و رایان کروکر، سفیر وقت امریکا در عراق را با عبدالله بن عبدالعزیز، پادشاه وقت عربستان توضیح می‌دهد. این سند بر اساس گفته‌های عادل الجبیر، سفیر وقت عربستان در امریکا و وزیر دولت در امور خارجی کنونی عربستان سعودی تنظیم شده است. جبیر از این دیدار نقل می‌کند: «پادشاه بارها از ایالات متحده خواست تا برای پایان دادن به برنامه هسته‌ای ایران به این کشور حمله نظامی کند. پادشاه به آنها گفت که باید سر مار را بزنید.» به گفته جبیر، سعود الفیصل، وزیر خارجه وقت عربستان سعودی اما با شیوه نظامی موافق نبود و معتقد بود که به جای آن باید «تحریم‌های شدیدتری» علیه ایران به علاوه «منع سفر» و محدودیت عملیات بانکی اعمال شود.

پای ما را وسط نکشید

ریاض در این عملیات تحریک برای اقدام علیه ایران تنها نبود و متحدان منطقه‌ای‌اش هم همین درخواست‌ها را داشتند. هر چند همزمان از امریکا درخواست می‌کردند که کار را مستقلا انجام دهد و پای آنها را وسط نکشد! در یک سند دیگر از اسناد مکاتبات دیپلماتیک امریکا از اظهارات حمد بن عیسی آل‌خلیفه، پادشاه بحرین یاد می‌شود که در دیدار با ژنرال پترائوس گفته است: «باید با استفاده از زور جلوی برنامه هسته‌ای ایران را گرفت، به هر شکلی که لازم باشد. این برنامه باید متوقف شود، اجازه دادن به ادامه آن بسیار خطرناک‌تر از اقدام برای متوقف کردن آن است.»

دو سال قبل از این دیدارها، براساس یک سند دیگر سفارت امریکا در ابوظبی نوشته است حاکم امارات متحده عربی معتقد است که «اگر ایران سلاح اتمی داشته ‌باشد، خطر القاعده در برابر آن هیچ محسوب نمی‌شود.» اماراتی‌ها نه تنها علاقه‌مند بودند که یک کشور خارجی به جای آنها برای رویارویی با ایران وارد عمل شود، بلکه حتی از این کشور می‌خواستند که کمکی از امارات هم نخواهد. در این سند آمده است که مقام‌های اماراتی در مورد همکاری با امریکا در صورت حمله به ایران گفته‌اند: «فقط به عنوان گزینه آخر [به ما مراجعه کنید] اگر بتوانید کار را بدون دخالت ما تمام کنید، لطفا خودتان کار را تمام کنید.»

منبع: اعتماد