بسته شدن پرونده «آسمان‌های باز»

اعتمادآنلاین| ایالات متحده به روسیه اعلام کرده است که دیگر به معاهده‌ای که نزدیک به 3 دهه پیش ایجاد شد تا به کشورهای عضو اجازه ‌دهد با اطلاع قبلی بر فراز خاک کشورهای دیگر پروازهای غیرمسلح شناسایی به منظور گردآوری اطلاعات درباره نیروها و فعالیت‌های نظامی داشته باشند، باز نخواهد گشت؛ تصمیمی که نشان می‌دهد برخی انتقادات دموکرات‌ها از رقبای خود تنها جنبه سیاسی داشته و اجرای همان تصمیمات در دوره‌ای که دولتی دموکرات بر سر کار باشد از نگاه آنها ایرادی ندارد.

به گزارش روزنامه اعتماد، سال 2020 زمانی که دونالد ترامپ، رییس‌جمهور پیشین ایالات متحده تصمیم گرفت در ادامه خروج دولت امریکا از معاهده‌ها و سازمان‌های بین‌المللی خروج واشنگتن از معاهده «آسمان‌های باز» را اعلام کند، جو بایدن رقیب او در انتخابات ریاست‌جمهوری به ‌شدت از این تصمیم انتقاد کرد. تحلیلگران بسیاری به واسطه این انتقادات بایدن، گمان می‌کردند که با پیروزی او در انتخابات و روی کار آمدن دولت دموکرات‌ها شرایط برای بازگشت امریکا و روسیه به معاهده آسمان‌های باز فراهم می‌شود. با این وجود یک سال پس از خروج امریکا، مقامات وزارت امور خارجه دولت بایدن می‌گویند به مسکو اطلاع داده شده که بازگشتی از جانب ایالات متحده در کار نخواهد بود.

معاهده آسمان‌های باز به ایالات متحده و روسیه اجازه می‌داد، هواپیماهای شناسایی مجهز به حسگرهای مخصوص را به منظور بررسی اقدامات و تحرکات نظامی طرف مقابل بر فراز خاک کشورهای عضو به پرواز درآورند. پیشنهاد طراحی چنین توافقی اولین ‌بار در دهه 1950 میلادی از سوی ایالات متحده مطرح شد اما مقامات وقت شوروی وجود مجوزی برای پرواز امریکایی‌ها بر فراز خاک خودشان را زمینه‌ساز جاسوسی گسترده غرب تشخیص دادند و به همین دلیل آن را رد کردند. بعدها این پیشنهاد مجددا در دولت جورج هربرت واکر بوش تکرار شد و طی مذاکراتی که در دهه 90 میلادی صورت گرفت، کشورهای عضو دو پیمان نظامی ناتو و ورشو پذیرفتند تا معاهده آسمان‌های باز را امضا کنند.

34 کشور این معاهده را امضا کرده‌اند و جز ایالات متحده و کانادا 32 عضو دیگر این معاهده همگی در قاره اروپا قرار دارند. دونالد ترامپ در ماه مه سال گذشته مدعی شد که روسیه به ‌طور مکرر تعهدات خود در این معاهده را نقض می‌کند و از همین رو امریکا تصمیم دارد از «آسمان‌های باز» خارج شود. به گفته مقام‌های وقت ایالات متحده، مسکو چندین بار مانع از پرواز هواپیماهای شناسایی امریکایی‌ بر فراز مناطقی که واشنگتن گمان می‌کرد روسیه در آن مناطق به ساخت و توسعه سلاح‌های هسته‌ای جدید می‌پردازد، شده است. همچنین پرواز یکی از هواپیماهای شناسایی روس بر فراز استراحتگاه شخصی دونالد ترامپ در فلوریدا از جمله عواملی بود که نگرانی مقامات ایالات متحده را درخصوص اجرای معاهده آسمان‌های باز افزایش داد و درنهایت کاخ سفید در 21 مه 2020 خروج رسمی ایالات متحده از معاهده آسمان‌های باز را اعلام کرد. جو بایدن رییس‌جمهور امریکا در آن زمان در واکنش به این اقدام دولت ترامپ گفته بود «بار دیگر کوته‌بینی در میان مقامات کاخ سفید تشدید شده تا ایالات‌متحده بیش از پیش منزوی شود و تنها بماند.»

سایر دموکرات‌ها نیز مواضع بسیار تندی در این خصوص اتخاذ کردند. نانسی پلوسی، رییس مجلس نمایندگان ضمن «بی‌معنی» خواندن این تصمیم گفته بود، خروج امریکا از معاهده آسمان‌های باز باعث خواهد شد واشنگتن و متحدان غربی‌اش خود را کور کنند همچنین این پیام را به روسیه ارسال می‌کند که می‌تواند بدون هیچ نظارت و کنترلی به «رفتارهای بد» خود ادامه دهد.

دولت جدید بازنگری مجدد

در ژانویه 2021 جو بایدن به عنوان رییس‌جمهور جدید دستور داد تا موضوع بازگشت به این معاهده بررسی شود. بازنگری جدید تفاوتی در تصمیم پیشین ایجاد نکرد و در نتیجه دولت ایالات متحده تصمیم گرفت، ایده بازگشت به معاهده آسمان‌های باز را به کلی کنار بگذارد. مقامات امریکایی در بیان نتایج این بازنگری توضیح دادند که بازگشت به توافق سود اندکی برای ایالات متحده خواهد داشت؛ زیرا با پیشرفت‌های علمی دهه‌های اخیر ماهواره‌ها امکان تصویربرداری و شناسایی بهتری نسبت به هواپیماهای شناسایی دارند. این نگاه مورد قبول کشورهای اروپایی که به تصاویر ماهواره‌ای دسترسی ندارند، نبود و آنها ابراز نگرانی می‌کردند که در این شرایط امکان نظارت مستمر بر تحرکات نظامی روسیه به ویژه در مرز اوکراین ممکن نخواهد بود. واشنگتن اما اعتراضات متحدانش را نادیده گرفت و درنهایت با وعده اینکه اطلاعات مورد نیاز آنها را تامین خواهد کرد، تصمیم خود را مبنی بر قطعی بودن عدم بازگشت امریکا به معاهده آسمان‌های باز به اطلاع مسکو رساند.

خبرگزاری آسوشیتدپرس روز پنجشنبه به نقل از مقام‌های آگاه که مایل به افشای هویت‌شان نبودند، گزارش داد که وندی شرمن، معاون وزیر خارجه ایالات متحده در نامه‌ای به سرگئی ریابکوف همتای روسی خود این تصمیم واشنگتن را به اطلاع طرف مقابل رسانده است. وزارت امور خارجه امریکا هم در بیانیه‌ای از تضعیف معاهده «آسمان باز» توسط روسیه ابراز تاسف کرده و گفته است با توجه به اینکه روسیه هیچ‌گونه اقدامی برای اجرای تعهدات خود در این زمینه انجام نداده است، ایالات متحده قصدی برای بازگشت به معاهده «آسمان باز» ندارد. وزارت امور خارجه امریکا همچنین به اقدامات روسیه در اوکراین اشاره کرده و گفته است چنین اقداماتی نشانه رویکرد یک شریک برای اعتماد‌سازی نیست.

نیویورک تایمز نوشته است که این تصمیم به معنی عدم احیای معاهده منع ساخت و توسعه موشک‌های هسته‌ای میان‌برد موسوم به INF نیز خواهد بود. به نوشته این روزنامه با اعلام تصمیم تازه امریکا برای عدم پیوستن به معاهده آسمان، «استارت نو» تنها معاهده کنترل تسلیحات هسته‌ای باقیمانده بین دو کشور است. دونالد ترامپ اقدامی برای تمدید استارت نو نکرد و حتی مذاکرات برای تمدید این پیمان نیز به حالت تعلیق درآمد.

اما به دنبال پیروزی جو بایدن در انتخابات ریاست‌جمهوری امریکا بلافاصله موضوع تمدید این پیمان در دستور کار دولت جدید قرار گرفت و آن را برای 5 سال تمدید کرد. پیمان «استارت نو» که در سال 2010 به امضا رسید، تعداد کلاهک‌های هسته‌ای قابل استفاده از سوی مسکو و واشنگتن را به 1550 کلاهک محدود می‌کند. دمیتری پسکوف، سخنگوی کاخ کرملین روز پنجشنبه در واکنش به اقدام دولت بایدن هشدار داد که فرصت بازگشت به توافق‌های منع گسترش تسلیحات به سرعت از دست می‌رود و مسوولیت این فرصت‌های ازدست رفته برعهده دولت ایالات متحده است. روند خروج ایالات متحده از معاهده آسمان‌های باز در مه 2020 آغاز و در نوامبر همان سال نهایی شد. روسیه در ژانویه 2021 در واکنش به این اقدام تصمیم گرفت که روند خروج خود را آغاز کند، چراکه به گفته مقامات روس این نگرانی وجود داشت که کشورهای غربی باقی مانده در توافق، اطلاعات به دست آمده از پروازهای آزادانه بر فراز خاک روسیه را با ایالات متحده به اشتراک بگذارند.

ایالات متحده مدعی است طی دیداری که هفته‌های گذشته میان آنتونی بلینکن و سرگئی لاوروف، وزرای خارجه امریکا و روسیه و جیک سالیوان و نیکولای پاتروشف، مشاوران امنیت ملی روسای جمهور دو کشور صورت گرفته به روسیه هشدار داده شده که تصمیم‌گیری درخصوص معاهده آسمان‌های باز نزدیک است و روسیه باید گام‌هایی در راستای احیای این توافق بردارد اما توجهی به این هشدارها نشده است.

«موضوعات استراتژیک»؛ محور مذاکرات

براساس بیانیه‌ای که چند روز پیش از سوی شورای امنیت ملی ایالات متحده صادر شد به نظر می‌رسد در نشست دوجانبه‌ای که 16 ژوئن در ژنو سوییس میان جو بایدن و ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه برگزار خواهد شد، موضوعاتی نظیر معاهده آسمان‌های باز، معاهده INF یا توافق‌های استراتژیک دیگر مثل استارت نو مورد بحث و بررسی قرار گیرد. در حال حاضر روابط دو کشور در سطح بسیار پایینی قرار دارد و دولت بایدن همین چند هفته پیش به دلیل دخالت روسیه در انتخابات 2020، هک گسترده معروف به «سولار ویندز» و ادامه اشغال شبه‌جزیره کریمه، تحریم‌های جدیدی علیه این کشور اعمال کرده است. از همین رو تحلیلگران پیش‌بینی‌ می‌کنند که نشست پیش رو میان بایدن و پوتین با توجه به حجم اختلافات اساسی میان دو کشور نشستی با دستاوردهای ملموس نباشد.