سال آوارگی

شهاب شهسواری در سالنامه اعتماد نوشت: سیل آوارگان جنگی، پناهجویان و آوارگان داخلی بر اثر جنگ‌ها و درگیری‌های داخلی و بین‌المللی ابتدای سال ۲۰۲۲ با آغاز جنگ اوکراین و هجوم بیش از ۲ میلیون جنگ‌زده به سمت مرزها، شدت بیشتری گرفت.  بر اساس پیش‌بینی جوزپ بورل، نماینده عالی سیاست خارجی اتحادیه اروپا این قاره باید خود را برای بیش از ۵ میلیون آواره ناشی از جنگ اوکراین آماده کند. در طول بیش از یک دهه گذشته، حاکمان، سیاستمداران، جنگ‌سالاران و سیاست‌گذاران جهان، بر خلاف انتظارات نتوانسته‌اند از تعداد تنش‌های بین‌المللی که زندگی شهروندان غیرنظامی را تحت تاثیر قرار می‌دهد بکاهند و برعکس با گسترده‌تر شدن درگیری‌ها و تنش‌ها در سراسر جهان، تعداد شهروندانی غیرنظامی که مجبور به ترک خانه و کاشانه خود می‌شوند یا محل سکونت‌شان را بر اثر خشونت و جنگ از دست می‌دهند، سال به سال افزایش یافته‌است.  دهه دوم قرن بیست و یکم از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰، شاهد رشد یک‌سره تعداد آورگان داخلی، پناهجویان و بی‌جاشدگان بود.  بر اساس آمار کمیساریای عالی پناهندگان ملل متحد (UNHCR) مجموع آوارگان در سراسر جهان از ۸۲ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر در سال ۲۰۲۰ به بیش از ۸۴ میلیون نفر در نیمه سال ۲۰۲۱ رسید که نسبت به یک دهه پیش رشد دو برابری نشان می‌دهد. این آمار نشان می‌دهد که از هر ۱۰۰ نفر جمعیت کره زمین یک نفر آواره و بی‌جا شده‌است.

علاوه بر تنش‌ها و درگیری‌ها، تغییرات آب و هوایی که باعث خشکسالی و قحطی در نقاط مختلف جهان از جمله صحرای ساحل در آفریقا و یمن شده‌است و شیوع جهانی بیماری کرونا و بسته شدن مرزهای بین‌المللی از سوی بسیاری از کشورها، دسترسی پناه‌جویان به مکان‌های امن را بسیار محدود کرده‌است. در حالی که عمده روند افزایشی آوارگان، پناهجویان و بی‌جاشدگان جهان، مربوط به جنگ‌های داخلی، قحطی و خشکسالی در آفریقا و جنگ‌های غرب آسیا بود، این روند افزایش با آغاز تهاجم نظامی نظامی روسیه به اوکراین، به اروپا هم سرایت کرده‌است که در ۱۰ روز ابتدایی جنگ در اوکراین شاهد خروج یک میلیون و ۷۳۵ هزار جنگ‌زده اوکراینی تا روز ۱۶ اسفند ۱۴۰۰ به سمت همسایگان غربی این کشور در اروپا بود.

بر اساس گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد در نیمه اول سال ۲۰۲۱ نزدیک به ۵۱ میلیون نفر در سراسر جهان در کشورهای خود آوره شده‌اند.  تا پیش از آغاز تهاجم نظامی روسیه به اوکراین، درگیری‌ها در کنگو، اتیوپی، کودتا در ویتنام و عقب‌نشینی بی‌برنامه نظامیان خارجی از افغانستان و سلطه یک گروه شبه‌نظامی تندرو بر این کشور، اصلی‌ترین عوال افزایش تعداد بی‌جاشدگان در سراسر جهان بودند.  در نیمه اول سال ۲۰۲۱ در جمهوری دموکراتیک کنگو بیش از یک میلیون و ۳۰۰ هزار نفر، در اتیوپی یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر و صدها هزار نفر در میانمار و افغانستان به دلیل تنش‌های جاری در داخل کشور آواره شدند.

فیلیپو گراندی، کمیسیونر عالی پناهندگان سازمان ملل متحد می‌گوید: «جامعه جهانی در جلوگیری از خشونت، سرکوب و نقض حقوق بشر که همچنان باعث اجبار شهروندان به ترک کاشانه‌شان می‌شود، ناتوان مانده‌است.  علاوه بر این، آثار تغییرات آب و هوایی نیز آسیب‌پذیری‌های کنونی را در بسیاری از مناطقی که میزبانی بی‌جاشدگان داخلی هستند، تشدید می‌کند.»

در حالی که سال ۲۰۲۱ بخش اعظم متقاضیان پناهندگی از کشورهای آفریقای مرکزی، سودان جنوبی، سوریه، افغانستان و نیجریه بودند، با آغاز سال ۲۰۲۲ و تهاجم نظامی روسیه به اوکراین سیل آوارگان اوکرانی به سمت اروپا سرازیر شد.  تاکنون لهستان با پذیرش بیش از یک میلیون از یک میلیون ۷۰۰ هزار آواره اوکرانی، اصلی‌ترین میزبان این سیل جدید آوارگان است. بر اساس آمارها، خروج بیش از ۱۷۰۰ هزار شهروند از مرزهای اوکراین در طول ۱۲ روز برای پناه بردن به کشورهای امن‌تر، سریع‌ترین آمار خروج آوارگان از یک کشور جنگ زده از زمان جنگ جهانی دوم تاکنون است. بعد از لهستان کشورهای مجارستان، مولداوی، اسلواکی، رومانی، روسیه و بلاروس، بیشترین تعداد پناه‌جویان اوکراینی را در خاک خود پذیرفته‌اند و تا لحظه تنظیم این گزارش نزدیک به ۲۰۰ هزار نفر از این پناه‌جویان از کشورهای میزبان اول به دیگر کشورهای اروپایی منتقل شده‌اند.

همه آوارگان سزاوار حمایت‌اند

اما آوارگان و جنگ‌زدگان جهان فقط منحصر به اروپا و اوکراین نیستند.  در بسیاری از نقاط جهان، ترک جبری محل سکونت بر اثر جنگ‌ها، نقض حقوق بشر، فقر، قحطی و مسائل دیگر ادامه دارد. در طول هفته‌های پایانی سال ۱۴۰۰ انتقادها نسبت به سیاست دوگانه اتحادیه اروپا نسبت به آوارگان اروپایی و غیراروپایی افزایش یافت.  اتحادیه اروپا در حالی بعد از جنگ در اوکراین اعلام کرد که مرز همه کشورهای عضو اتحادیه به روی پناه‌جویان اوکراینی باز است که در طول سال‌های اخیر بر خلاف تعهدات بین‌المللی و الزام حقوقی به شدت در مقابل پذیرش پناهندگان دیگر کشورها به ویژه پناهندگان آفریقایی که با عبور از آب‌های مدیترانه خود را به سواحل اروپا می‌رسانند، مقاومت می‌کند.  گزارش‌هایی در روزهای نخست جنگ اوکراین از اقدام کشورهای اروپایی در مورد تبعیض میان آوارگان جنگ اوکراین منتشر شد و برخی خبرگزاری‌ها گزارش‌هایی در مورد عدم صدور مجوز کشورهای اروپایی به شهروندان غیراوکرانی که از خاک اوکراین به دلیل جنگ فرار می‌کردند، برای ورود به کشورشان خبر دادند.

آنجلینا جولی، هنرپیشه مشهور و سفیر صلح سازمان ملل متحد اسفند ماه سال ۱۴۰۰ با اشاره به این موضوع در حساب کابری خود در اینستاگرام نوشت: « آنجلینا جولی که قبلا با بحران افغانستان به اینستاگرام پیوسته بود، در پستی نوشت: «یک میلیون پناهنده تا الان از اوکراین گریخته اند. اما قبل از اینکه حتی یک مهاجر از مرز اوکراین عبور کند. بیشتر از 82 میلیون نفر مجبور به ترک خانه‌هایشان شده‌اند. رکورد جدیدی از میزان پناهندگان جنگی. از جمله این افراد می‌توان به شش میلیون سوری (بزرگترین جمعیت پناهنده جهان) اشاره کرد که بیش از یک دهه است که آواره شده‌اند. بیشی از یک میلیون روهینگایی از میانمار هم به همین وضعیت دچار شده‌اند.» جولی اشاره کرد این 48 میلیون شامل افرادی از یمن، سومالی، افغانستان، اتیوپی و مکان‌های دیگر هستند، جولی در پایان این پست نوشته:«تمام پناهندگان و افراد آواره لیاقت دارند که برخورد برابری با آنها بشود و حقوق یکسانی داشته باشند.»  هنرپیشه زن آمریکایی اندکی بعد از این اظهارنظر در سفری به دعوت دولت صنعا به یمن سفر کرد.

آوارگان فلسطینی

قدیمی‌ترین جمعیت پایدار آورگان جهان، مردم فلسطین هستند. بیش از ۵ میلیون شهروند فلسطینی از سال ۱۳۴۸ تاکنون از سرزمین‌های خود اخراج شده‌اند یا در سرزمین‌های اشغالی ۱۹۶۷ در اردوگاه‌های آوارگان حضور دارند.  جمعیت آوارگان فلسطینی تنها جمعیت آوارگان جهانی هستند که یک نهاد بین‌المللی اختصاصی برای رسیدگی به آنها توسط سازمان ملل متحد تشکیل شده‌است.  آژانس امدادرسانی و کاریابی برای آوارگان فلسطینی در خاور نزدیک، مسوولیت رسیدگی به نیازهای بیش از ۵ میلیون آواره فلسطینی را بر عهده دارد.  این نهاد بین‌المللی از زمان قطع کمک‌های آمریکا در ابتدا ریاست جمهوری دونالد ترامپ در ایالات متحده آمریکا به شدت با مشکلات مالی مواجه کرده‌است.  «عدنان ابوحسنه» سخنگوی آژانس امداد و کار سازمان ملل متحد برای آوارگان فلسطینی آنروا (UNRWA)، گفت که حمایت کشورهای عربی از این آژانس از 200 میلیون دلار به ۲۰ میلیون دلار در سال کاهش یافته است. به گزارش روسیا الیوم، ابوحسنه همچنین با اشاره به کاهش ۶۰ درصدی کمک‌های انگلیس به این آژانس، تاکید کرد: در ازای افزایش تعداد آوارگان فلسطینی و افزایش نیازهای آنها، منابع آژانس توسعه نیافته و بودجه افزایش نیافته است که این امر بر کشورهای میزبان، آوارگان و همچنین کیفیت خدمات به آنها تأثیر می‌گذارد. سخنگوی آنروا با بیان اینکه بودجه سال ۲۰۲۲ آنروا به نسبت سال ۲۰۲۱ یک پنی هم افزایش نداشته است، گفت:  این امر با توجه به افزایش نرخ فقر، نیازها و تعداد آوارگان فلسطینی مشکل بزرگی ایجاد خواهد کرد و اعتبار موجود تنها تا مارس آینده کافی است و آژانس امیدوار است که بودجه بیشتری به دست آورد.

آوارگان سوریه

بیش از یک دهه بعد از آغاز جنگ داخلی در سوریه بر آورد می‌شود که بیش از ۶ میلیون نفر از شهروندان این کشور در کشورهای همسایه و در اردوگاه‌های پناه‌جویان اقامت داشته‌باشند.  تا پایان سال ۲۰۲۱، ۶ میلیون و ۸۰۰ هزار سوری در لبنان، اردن، عراق، مصر و ترکیه پناهنده شده اند.  نزدیک به یک چهار از کل آوارگان فرامرزی جهان متعلق به جنگ داخلی سوریه است.  همزمان نزدیک به ۱۰ درصد از جمعیت آورگان درون‌مرزی جهان هم متعلق به سوریه است و بیش از ۵ میلیون نفر از جمعیت سوریه درون مرزهای این کشور بی‌جا شده‌اند.  از شمار پناهجویان سوری که به خارج مرزهای این کشور رفتند، حدود ۳ میلیون و پانصد هزار نفر وارد خاک ترکیه شدند که تا سال ۲۰۱۶ صدها هزار نفر آنها توانستند خاک این کشور را به سمت اتحادیه اروپا ترک کنند، ولی طی توافقی که میان آنکارا با این اتحادیه در سال ۲۰۱۶ حاصل شد، مقر گردید که ترکیه با دریافت بودجه از اتحادیه، مانع عبور پناهجویان سوری به خاک اروپا شود.

آوارگان ونزوئلا

در طول هفت سال گذشته و در پی بحران‌های متوالی، از گسترش فقر به دلیل سومدیریت دولت گرفته تا اقدام به کودتا با پشتیبانی دولت‌های خارجی و تحریم‌های بین‌المللی میلیون‌ها نفر از جمعیت ونزوئلا خانه و کاشانه خود را ترک کرده‌اند و به کشورهای همسایه پناه برده‌اند. بیش از ۵.۹ میلیون تن از ونزوئلا از ۲۰۱۵ این کشور را ترک کرده‌اند و علت آن هم بحران‌ها و سختی‌ها در حوزه سیاست، اقتصاد و اجتماع بوده است. این مساله به یکی از بزرگترین بحران‌های بی خانمانی و جابجایی در تاریخ منطقه بدل شده است. ادواردو اشتاین،‌ نماینده ویژه کمیسیونر عالی آوارگان سازمان ملل و سازمان بین‌المللی مهاجرت گفت:‌ در تاریخ ما در آمریکای لاتین هرگز با چنین بی خانمانی و جابجایی مردم یک کشور که یکی از ثروتمندترین کشورها در منطقه است و جنگی به خود ندیده،‌ مواجه نبوده‌ایم. چنین ناکامی در بزرگترین و ثروتمندترین کشورها در منطقه بر مابقی منطقه نیز اثر می‌گذارد. آمریکای لاتین هرگز مثل سابق نخواهد بود.

آوارگان یمن

با گذشت ۷ سال از جنگ یمن، همچنان بر تعداد آوارگان داخلی یمن که بر اثر حملات مرگبار ائتلاف تحت رهبری عربستان سعودی و درگیری‌های داخلی مجبور به ترک خانه‌های‌شان شده‌اند در حال افزایش است.  ابتدای سال جاری میلادی، کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد در حساب توئیتری خود اعلام کرد که طی دو هفته اول ماه ژانویه سال جاری بیش از 1200 خانواده به دنبال ادامه جنگ در مناطق مختلف یمن به ویژه در استان های شبوه، مارب و الحدیده آوارده شده‌اند. وضعیت یمن از سوی سازمان ملل متحد «بزرگ‌ترین فاجعه انسانی جهان» توصیف شده است.  بر این اساس، بدین ترتیب شمار آوارگان یمنی در داخل کشور از آغاز جنگ در سال 2015 پایان سال ۲۰۲۱ به 4 میلیون 200 هزار نفر رسیده است. بر اساس آخرین گزارش سازمان ملل، در طول جنگ داخلی یمن 377 هزار نفر جان خود را از دست داده‌اند. بیش از 22 میلیون نفر از کل جمعیت 30 میلیون نفری‌ این کشور به دلیل درگیری‌ها نیاز به کمک‌رسانی هستند.

آوارگان میانمار

یک سال بعد از کودتای نظامی در میانمار در کنار سال‌ها سرکوب و لغو تابعیت صدها هزار مسلمان روهینگیا که به بنگلادش پناه برده‌اند، رقم آوارگان داخلی در میانمار و پناه‌جویان بیرون مرزهای این کشور به شکل چشمگیری افزایش پیدا کرده‌است. برآورد می‌شود که بیش از ۹۰۰ هزار مسلمان روهینگیا به دلیل سرکوب و بیرون راندن از محل سکونت در اردوگاه‌های اوارگان در بنگلادش اقامت دارند، همزمان تعداد آوارگان درون مرزی میانمار هم از زمان کودتای سال ۱۳۹۹ تا کنون به شکل چشمگیری افزایش پیدا کرده‌است. متیو سالتمارش، سخنگوی کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل بهمن ماه سال گذشته در گفت‌وگو با خبرنگاران در ژنو اعلام کرد که شمار آوارگان میانماری از کودتای نظامی در یکم فوریه 2021 تاکنون دو برابر شده است. سالتمارش متذکر شد: «علاوه بر تقریبا 370 هزار نفر که قبلا با فرار از فشارها و اقدامات خشونت‌آمیز آواره شده بودند، از فوریه 2021 تاکنون حدود 440 هزار غیرنظامی خانه‌های خود را ترک کرده‌اند.» وی افزود: «کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل پیش‌بینی می‌کند که طی هفته‌ها و ماه‌های آینده شمار آوارگان میانماری افزایش یابد.» سخنگوی کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل تصریح کرد: «مسلمانان روهینگیایی که به‌علت تبعیض نژادی میانمار را ترک کرده‌اند، مشمول این آمار نیستند. در حال حاضر 918 هزار پناهجوی آراکانی در بنگلادش به سر می‌برند.» سالتمارش در پاسخ به سوال خبرنگار آناتولی راجع به تعداد آوارگان میانماری اظهار داشت: «شمار آوارگان در داخل مرزهای میانمار از جمله افرادی که تابعیت آنها لغو شده، حدود 1.2 میلیون نفر است.» وی گفت: «سازمان ملل به همراه شرکای محلی مدتی است تلاش می‌کند برای آوارگان میانماری کمک‌های بشردوستانه ارسال کند، اما به‌دلیل عدم موافقت دولت این کشور به بسیاری از مناطق حضور افراد نیازمند دسترسی ندارد.»

آوارگان افغانستان

شاید بعد از آوارگان فلسطین، بزرگ‌ترین و  قدیمی‌ترین جمعیت آوارگان جهان، افغان‌هایی باشند که بر اثر بیش از چهار دهه اشغال خارجی و جنگ داخلی مجبور به ترک خاک این کشور شده‌است یا درون افغانستان آواره‌اند.  در حالی که تا پیش از این امیدهای زیادی برای بازگشت میلیون‌ها آواره افغان در ایران و پاکستان به کشورشان وجود داشت، عقب‌نشینی جنجالی آمریکا و متحدانش از خاک افغانستان و فروپاشی حکومت این کشور نه تنها امید به بازگشت پناه‌جویان افغان را به کشور خودشان از بین برد، بلکه سیل تازه‌ای از پناه‌جویان به کشورهای همسایه و بی‌جا شدگان در خاک افغانستان ایجاد کرد.  بر اساس آمار کمیساریای پناهندگان سازمان ملل متحد در طول سال ۲۰۲۱ دست کم ۷۰۰ هزار نفر به جمعیت بی‌جاشدگان داخلی افغانستان افزوده شده‌است تا این رقم تحت حاکمیت طالبان به ۳ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر برسد.  علاوه بر این ۵ میلیون و ۷۰۰ هزار شهروند افغانستان در ۵ کشور همسایه این کشور حضور دارند.  این در حالی است که دست کم ۲۴ میلیون شهروند افغانستان نیازمند کمک‌های بشردوستانه برای ادامه زندگی خود هستند.  وضعیت شهروندان افغانستان با سلطه گروه شبه‌نظامی بر این کشور که حکومتش از سوی هیچ یک از کشورهای جهان به رسمیت شناخته نشده‌است و بلوکه شدن دارایی‌های ارزی افغانستان در خارج از کشور، رو به وخامت بیشتر می‌رود و هیچ دورنمایی برای بهبود شرایط آنها وجود ندارد.

کانون‌های دیگر بحران

اتیوپی یکی از کشورهایی است که سال گذشته با آغاز جنگ داخلی در این کشور بار دیگر در جایگاه یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان پناه‌جو به جهان تبدیل شد.  جنگ میان دولت مرکزی اتیوپی با شورشیان تیگرای، موج تازه‌ای از پناه‌جویان به خارج را به جمعیت ۳ میلیون نفری پناه‌جویان اتیوپی اضافه کرد.  اتیوپی علاوه بر مشکلات داخلی میزبان بیش از ۹۰۰ هزار آواره از کشورها بحران زده همسایه یعنی اریتره، سومالی و سودان جنوبی است.  سودان جنوبی، کشوری که یک دهه پیش با اصرار و پافشاری آمریکا برای جداسازی جمعیت مسیحی سودان از مسلمانان تاسیس شد، اکنون یکی از بحران‌زده مناطق آفریقا است و بیش از ۲ میلیون نفر از جمعیت آن در سراسر جهان آواره هستند.  در حالی که ایران و پاکستان به دلیل میزبانی از پناه‌جویان افغان همچنان در میان بزرگ‌ترین کشورهای میزبان پناه‌جو در جهان هستند، ترکیه در سال‌های اخیر با جادادن بیش از ۳ میلیون آواره سوری در صدر کشورهای میزبان آوارگان قرار گرفته‌است.  کلمبیا، با آغاز بحران ونزوئلا، بیش از یک میلیون و ۷۰۰ هزار نفر از جمعیت این کشور را در خاک خود پذیرایی کرده‌است و اوگاندا، بزرگ‌ترین میزبان آوارگان آفریقایی است.  همزمان لبنان، اردن و سوریه، بزرگ‌ترین میزبانان جمعیت آواره فلسطینی هستند.  در اروپا نیز آلمان با پذیرایی از بیش از یک میلیون پناه‌جو، بزرگ‌ترین میزبان پناه‌جویان در اروپا است.