عراق برای بازگشت به صحنه جهانی آماده می‌شود

​نصرت‌الله تاجیک، دیپلمات بازنشسته و سفیر پیشین ایران در اردن با ارائه تحلیلی به شرایط امروز عراق و ارتباط او با همسایگانش پرداخته است.

متن این یادداشت را در ادامه می‌خوانید: «کنفرانس همسایگان عراق: همکاری و مشارکت» که شهریور ماه سال گذشته اولین دور آن در بغداد برگزار شد، سه‌شنبه بیست و نهم آذرماه قرار است در امان، پایتخت اردن برگزار شود. اجلاس دوم با حضور کشورهای همسایه عراق، برخی کشورهای کرانه جنوبی خلیج فارس و سازمانهای منطقه‌ایی و بین‌المللی با محوریت امنیت و توسعه مشارکت اقتصادی برای بهبود وضع عراق برگزار می‌شود و به همین مناسبت عنوان «کنفرانس بغداد» برای آن انتخاب شده‌است.

عراقی‌ها دنبال چه هستند؟

عراقی‌ها با اهداف خاصی این اجلاس را برگزار می‌کنند. آنها دنبال بازگشت به صحنه بین‌المللی هستند. مصطفی کاظمی، نخست‌وزیر پیشین عراق، که سال گذشته این اجلاس را طراحی و برگزاری کرد، به دنبال این بود که غیبت قریب به دو دهه‌ای عراق از صحنه بین‌المللی را از طریق برگزاری این اجلاس و سلسله اقداماتی دیگر از جمله میانجی‌گری بین ایران و عربستان، جبران کند و تلاش نماید عراق را به صحنه دنیای عرب و روابط بین‌الملل برگردانند.

عراقی‌ها از زمان حمله ۱۹۹۱ به کویت، به نوعی شرایط غیبت را از دنیای عرب برای خودشان فراهم کردند. حمله ۲۰۰۳ آمریکا به عراق، بغداد را از صحنه بین‌المللی حذف کرد و با مداخله و اشغال عراق توسط آمریکا و اتفاق‌های بعدی، مانند ظهور داعش، عراق چندان خوشنام نبود و محل تنازع، درگیری، انفجار، کشت‌و‌کشتار ، خبرهای بد برای افکار عمومی شده و به عنوان یک بازیگر فعال در عرصه بین‌المللی دیگر وجود خارجی نداشت. مسوولان عراقی به دنبال این هستند که عراق را از حالت بازیگر منفعل خارج. و اگر به دلایل داخلی و چند پاره گی سیاسی اجتماعی و نا‌امنیها به بازیگر فعال تبدیل نمی‌شود حداقل با پخش اخبار امیدوارکننده آن ذهنیت قبلی از بین رفته و با اخبار مثبت به صحنه بین‌المللی برگردند تا هم اقتصادشان را سر و سامان بدهند، هم همکاری‌های منطقه‌ای اقتصادی را رونق بدهند و هم مداخله خارجی را در کشور خودشان کم بکنند. موضوع کاهش مداخلات خارجی را عراقی‌ها به صراحت در اجلاس قبلی بیان کردند و در این اجلاس هم قطعا مطرح خواهد شد. عراق مشکلات ساختاری داخلی دارد و بخشی از ناامنی‌های عراق به مشکلات داخل و مخصوصا اقتصادی و بیکاری و فساد و خرابیهای دوران اشغال آمریکائی و داعش برمی‌گردد. اما بخشی از این مشکلات هم به سیاست‌های همسایگان عراق باز می‌گردد که دغدغه عراق این است که از طریق همکاری‌های چندجانبه این بخش را هم سر و سامان بدهد.

عراق از یک طرف دروازه شرقی اعراب به سمت شرق یعنی ایران و شرق آسیاست و از سوی دیگر دروازه غرب ایران به سمت جهان عرب است که با عبور قانونمند و قابل پذیرش ما راحت تر میتوانیم در دنیای عرب حاضر باشیم! با توجه به پیوستگی‌هایی که بین ایران و عراق وجود دارد، مخصوصا در بخش فرهنگی و مذهبی و تا حدی هم سیاسی، معتقدم که این اجلاس می‌تواند نقطه شروعی برای نقش‌آفرینی پررنگ‌تر ما در همکاریهای منطقه‌ایی و در روابط خارجی عراق باشد، تا بتوانیم هم مسائل روابط‌مان با کشورهای منطقه‌ را سر و سامان بدهیم و هم زمینه‌ای برای حضور بین‌المللی و ساز و کارهای منطقه‌ای ما پدید بیاید.

در دوره قبل کنفرانس بغداد، ایران، ترکیه و عربستان سعودی، سه همسایه مهم عراق در این اجلاس در سطح سران شرکت نکردند و وزرای خارجه خود را اعزام کردند. باید یک بررسی کارشناسانه داشته باشیم که هر کدام از کشورها چه دغدغه‌ای برای مشارکت داشتند. شاید در دوره قبلی احساس می‌شد که عراقی‌ها با برگزاری آن اجلاس می‌خواهند نوک پیکان حمله خود را به سمت ترکیه، عربستان و ایران بگیرند و بگویند که این سه کشور در ناامنی‌های عراق دخیل هستند. و احتمالاً هم همین نکته بود که این سه کشور در سطح سران شرکت نکردند! البته سعودی‌ها مشکلات دیگر هم داشتند و آن ماجرای خاشقچی و جنگ یمن بود. اما من فکر می‌کنم با اضافه شدن دستور کار جدید به اجلاس، که فواد حسین، وزیر خارجه عراق، در اجلاس اخیرش با وزرای خارجه مصر و اردن در امان اعلام کرد، دستور کار اقتصادی، از جمله امنیت غذایی، امنیت دارویی و امنیت انرژی را تم کنفرانس در کنار رعایت اصل اعمال حاکمیت قرار داده، میتواند این نگرانی نزد سه همسایه بزرگ عراق را از بین ببرد. اظهارات وزیر خارجه عراق نشان می‌دهد که اجلاس می‌خواهد از بخش امنیتی فاصله گرفته و به بخش اقتصادی تمایل پیدا کند، این اقدام شاید باعث شود که کشورهای دیگر در سطح حضور خود در اجلاس تجدید نظر کنند. عراقی‌ها به دنبال این هستند که خودشان را نشان بدهند و به نوعی در افکار عمومی جهان جا بیاندازند که به دنبال ایجاد یک نوع مدل همکاری جدید منطقه‌ای هستند. این کار خوبی بود که نخست‌وزیر پیشین عراق آغاز کرد. اگرچه خاستگاه کاری و فکری مصطفی کاظمی، حوزه امنیتی بود، اما توانست به جای اینکه رویکرد خشن و سخت‌افزاری در پیش بگیرد یا برای اینکه امنیت عراق را تامین کند، دور عراق را دیوار بتنی بکشد، این ایده را در قالب همکاری‌های منطقه‌ای جلو ببرد. ایده همکاری منطقه‌ای، در صورت مشارکت سازنده بقیه کشورهای همسایه و دوری از کشاندن رقابت خود به داخل عراق ، ایده بسیار موفقی است. عراقی‌ها با چنین طراحی و تحرکی نشان می‌دهند که می‌خواهند با «تفکر سیاسی» مشکلات امنیتی‌شان را حل بکنند. هسته «تفکر سیاسی» مصالحه و بده-بستان است، عراقی‌ها با این اجلاس خودشان را در سطح دنیا به عنوان کشوری نشان می‌دهند که می‌خواهد با همکاری‌های منطقه‌ای مشکلات و مسائلش را حل و فصل بکند که خیلی وجیه و پسندیده است.

چرا اردن به عنوان میزبان انتخاب شد؟

اردن نه تنها در سیاست خارجی عراق نقش مهمی دارد بلکه با پیوستگی عشایری که از غرب این کشور با اردن دارد و نیز مسائل اقتصادی، اردن را یکی از مهمترین همسایگان خود میداند. و اردن نیز یک سیاست خارجی منفعت محور دارد که الگوی رفتاریش در کسب منافع برای مردم اردن از طریق تعاملات خارجی اعم از منطقه‌ایی و بین‌المللی است. عراق از طریق یک جاده استراتژیک در خاک اردن به بندر عقبه و سپس از طریق دریای سرخ از سمت شرق به خلیج عدن و دریای عرب و سمت غرب به کانال سوئز و دریای مدیترانه متصل می‌شود. در دوران صدام حسین این جاده با سرمایه گذاری عراقیها احداث و بندر عقبه رشد بسیار زیادی کرده و یک منطقه استراتژیک برای عراقی‌ها محسوب می‌شود که بسیاری از کالاهای وارداتی عراق از این بندر به سمت عراق روانه می‌شوند. این بندر استراتزیک در کنار بندر حیفا که در اشغال رژیم صهیونیستی است و نیز بندر طابای مصر در خلیج عقبه یکی از مناطق استراتزیک دنیا هستند و در زمان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران که رژیم صدام حسین نمیتوانست از بنادر خود در خلیج فارس استفاده کند تنها نففسگاه آبی عراق بود!

با این اوصاف متوجه میشویم که ما متاسفانه بی دلیل و با اشتباه محاسبه و دخالت افراد غیرمسئول صحنه اردن را از دست داده‌ایم! اگر بخواهیم منصفانه نگاه کنیم، اردنی‌ها هم دغدغه‌هایی دارند. سیاست خارجی محل انصاف و دور نگری است و نه کوته بینی و خواستهای یکطرفه و اردن اگر چه همسایه ما نیست، اما از کشورهایی در منطقه است که برای ما جنبه استراتژیک دارد. اردن پنج همسایه دارد که همسایگانش در روابط خارجی ما اهمیت راهبردی دارند. سوریه، عراق، عربستان و رژیم صهیونیستی و فلسطین در کرانه باختری، همسایگان اردن هستند و با مصر هم در بندر عقبه نزدیک است. این همسایگان برای ما خیلی تعیین کننده است. به گمان من اگر ما بتوانیم در سطح مناسبی شرکت کنیم و علاوه بر حضور در اجلاس، ملاقات‌های دو و چند جانبه داشته‌باشیم، از اهمیت بالایی برخوردار است. حدس من این است که با توجه به روابط صمیمانه‌ای که با بغداد داریم، دستگاه سیاست خارجی تصمیم بگیرد که در سطح بالایی شرکت کند.

در کنار اردن، مصر هم نه به دلیل لزوما همسایگی و یا اقتصادی و تجاری، بلکه بیشتر به دلیل وزنه سیاسی‌اش برای عراقی‌ها اهمیت دارد که در چنین اجلاسی حضور داشته باشد. شاید ترجیح عربستان هم تشویق عراق به حضور مصر در این مجموعه باشد. البته رقابتی بین مصر و عربستان در زمینه نقش‌آفرینی در دنیای عرب وجود دارد اما قرائنی در این مورد هنوز وجود ندارد. البته سال گذشته سوریه تنها همسایه عراق بود که به کنفرانس بغداد دعوت نشد و عراقی‌ها گفتند که نمی‌خواهند اجلاس محل اختلاف باشند و با این بهانه عدم دعوت را توجیه کردند. این بهانه چندان مسموع نبود، اما عراقی‌ها احساس می‌کردند که دعوت از بشار اسد، ممکن است باعث عدم مشارکت دیگر کشورها شود. امسال هنوز معلوم نیست آیا از سوریه دعوت شده‌است یا نه؟ اما فکر می‌کنم با توجه به ایجاد آرامش نسبی در سوریه و مواضع جامعه عرب نسبت به بشار اسد عراقی‌ها تلاش ‌کنند که این نقصان را هم برطرف نمایند. اما مشارکت فرانسه در این اجلاس هم از این جهت اهمیت دارد که امانوئل مکرون، رییس‌جمهور فرانسه، جاه‌طلبانه علاقمند است که فرانسه را مجددا به خاورمیانه و شمال آفریقا بازگرداند. البته هدف این نیست که نقش استعماری فرانسه احیا شود، بلکه تلاش می‌کند تا از ارتباط‌های گذشته برای افزایش حضور بین‌المللی فرانسه و نیز فوائد اقتصادی آن استفاده کند. کشورهای اروپایی سعی می‌کنند برای بازگشت به صحنه بین‌المللی و توازن قوا، به نوعی از مزیت نسبی خودشان استفاده کنند.

چه اهمیتی برای ایران دارد؟

به عقیده من اگر با طرح توسعه اقتصادی منطقه‌ایی با تم همکاری‌های چندچانبه منطقه‌ای و فرا منطقه‌ایی در این اجلاس مشارکت فعال داشته باشیم، اگر حتی اقتصاد فرانسه توانمندی کافی برای سرمایه‌گذاری نداشته ‌باشد، اما می‌تواند به عنوان حلقه وصل اروپا و و مخصوصا کشورهائی که اقتصادی با رونق دارند و شرکت‌های چندملیتی غرب عمل کند. این حضور نکته منفی نیست و می‌تواند در توسعه منطقه کمک کند به شرط آنکه فقط حضور سیاسی و تشریفاتی نباشد بلکه زمینه ساز شکل گیری و اجرای طرح‌های اقتصادی منطقه‌ایی باشد.

لذا با توجه به تحرکات نظامی که اخیراً توسط ایران و ترکیه در شمال عراق صورت گرفت و برای توضیح اینگونه مداخلات و تبعات ناامنی‌های ناشی از تداوم نا امن کردن مرزها توسط گرو‌ههای مخالف هر کشور که در شمال عراق حضور دارند و رسیدن به یک فرمولی که مرزها امن و مرزنشینان در هر سه کشور ایران و ترکیه و عراق در امنیت باشند و به شرط وجود شرایط مناسب خوبه ایران با دو رویکرد در سطح رئیس جمهوری در این اجلاس شرکت کند تا موثر باشد. اول امن کردن عراق که به نفع امنیت مرزی ما هم هست و دوم یک طرح توسعه منطقه‌ایی در زمینه انرژی و رساندن نفت و گاز و برق از ایران به سوریه، اردن و مصر از طریق عراق با سرمایه گذاری غربی و کشورهای منطقه، این پروژه هم باعث برخورداری کشورهائی که دارای سوخت فسیلی نیستند مانند اردن از انرژی دائم و مطمئن میشود و هم یک بازار بزرگ اقصادی شکال میگیرد که سبب ایجاد اشتغال و بازار کار برای جوانان این 5 کشور میشود و هم این سرمایه گذاری مشترک خود فی نفسه باعث برقرار ی امنیت میشود.

ضمنا" این یک فرصتی خواهد بود تا هم به ابهام زدائی کمک کند و یک فضای تنفسی برای سیاست خارجی قفل شده ایران در پرتو این التهابات اجتماعی کنونی فراهم کند. سیاست خارجی دانش تبدیل تهدیدات به فرصت و یا خلق فرصتهای جدید برای روان کردن تعاملات خارجی هر کشوری برای کسب منافع ملی حداکثری است و به عقیده من این اجلاس یک فرصت برای ایران است و مشارکت فعال و مفید و سازنده و بی حاشیه هم فضای سنگینی که در اثر تصمیمات و مصوبات سازمانهای بین‌المللی علیه ایران اتخاذ شده را تعدیل مینماید و هم زمینه همکاری و تفاهم با آنها را مخصوصا با روغنکاری مذاکرات ایران و غرب در چهارچوب برجام، تداوم مذاکرات با عربستان به شرط وجود اراده در سعودیها و نیز حل مشکلات با اردنیها و.... و در قالب یک دیپلماسی عمومی فراهم میکند. انشاالله!