نقشه دهلی‌نو برای تبدیل شدن به صدای جنوب جهانی

محمدحسین لطف‌الهی- درحالی‌که بسیاری از کشورها در سایه جنگ اوکراین و بی‌ثباتی در بازار انرژی، چشم‌انداز مثبتی برای وضعیت اقتصادی خود در پایان سال 2023 ندارند، هند برای یک جهش بلند در راستای ارتقای جایگاه سیاسی و اقتصادی خود برنامه‌ریزی می‌کند.

تهاجم ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه به اوکراین به صلحی که پس از جنگ سرد میان مسکو و جهان غرب ایجاد شده بود، پایان داد. شکاف‌ها میان واشنگتن و پکن نیز همزمان با افزایش فشارهای نظامی چین به تایوان عمیق‌تر شده و ایالات متحده محدودیت‌ها در زمینه صادرات تکنولوژی به چین را افزایش داده است. حالا جهان با یک واقعیت جدید روبه‌رو است: رقابت قدرت‌های بزرگ به تقابل قدرت‌های بزرگ بدل شده است.

این افزایش تقابل و رقابت میان ائتلاف غربی به رهبری ایالات متحده و محور روسیه و چین فرصت‌ها و همچنین تهدیدهایی را برای «قدرت‌های میانی» ایجاد می‌کند. از این رو که واشنگتن، بروکسل، پکن و مسکو تلاش دارند تا امور جهان را در مسیر دلخواه خود پیش ببرند، نیاز دارند و باید دیدگاه‌ها و نظرات بازیگران و قدرت‌های میانی نظیر ترکیه، عربستان سعودی، آفریقای جنوبی یا هند را در نظر بگیرند.

روزنامه فایننشال‌تایمز می‌نویسد: «هند که آرزوهای واقع‌بینانه‌ای برای تبدیل‌شدن به یکی از ابرقدرت‌های جهان دارد، مسیری میانه را برای تامین منافع خود در پیش گرفته است؛ از یک سو با واردات نفت ارزان از روسیه نیاز خود به انرژی را مرتفع کرده و غرب را خشمگین می‌کند و از سوی دیگر با تکیه بر نیاز غرب به هند برای مهار چین روابط خود را با کشورهای غربی تقویت می‌کند.»

هند برای پیگیری اهداف بلندپروازانه خود دیپلماسی را یکی از مهم‌ترین ابزارها می‌داند. در این مسیر نیز از یک سو راه گفت‌وگو با کشورهای در حال توسعه را در پیش گرفته تا بتواند در تعیین اولویت‌های این گروه از کشورها، همکاری با آنها و حتی به نوعی نمایندگی از آنها در مقابل قدرت‌های بزرگ ابتکارعمل را در دست داشته باشد و از سوی دیگر با در پیش گرفتن یک سیاست خارجی متوازن در برابر قدرت‌های بزرگ می‌کوشد تا برنامه‌های خود را پیش ببرد.

براساس گزارش خبرگزاری کیودو، دهلی‌نو روز پنجشنبه 12 ژانویه میزبان اولین اجلاس سران کشورهای در حال توسعه از آسیا، آفریقا و امریکای جنوبی بود تا به گفته مقام‌های هندی بتواند دیدگاه‌های مشترک و اولویت‌های کشورهایی را که مجموعا «جنوب جهانی» نامیده می‌شوند، گرد هم آورد و صدای آنها را بلندتر از همیشه به گوش جهان برساند.

نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند در سخنرانی خود در این نشست دو روزه با اشاره به اینکه دهلی نو ریاست دوره‌ای نشست بعدی گروه 20 (G20) را در اختیار خواهد داشت، اعلام کرد که تصمیم دارد بلندگویی برای صدای «جنوب جهانی» باشد. او تاکید کرد که آشکار است همزمان با کاهش سرعت رشد اقتصادهای بزرگ، رشد اقتصاد جهان در قرن بیست‌و‌یکم وابسته به رشد کشورهای در حال توسعه خواهد بود و افزود: «ما اگر باهم همکاری کنیم، در کنار یکدیگر می‌توانیم دستور کار آینده جهان را تعیین کنیم.»

نخست‌وزیر هند در اظهارنظری که نشان می‌داد دهلی‌نو مایل است تا واسطه طرح ایده‌های کشورهای در حال توسعه در جمع قدرت‌های بزرگ‌تر باشد، گفت: «کووید 19، بحران‌های اقلیمی، تروریسم و جنگ اوکراین از جمله مشکلاتی است که جهان با آن دست و پنجه نرم می‌کند. مطمئن هستم که به همراه هم، کشورهای جنوب جهانی می‌توانند ایده‌های جدید و خلاقانه‌ای از این بحران‌ها ارایه کنند. این ایده‌ها می‌تواند مبنای طرح‌های ما در نشست گروه 20 و سایر پلتفرم‌های جهانی باشد.»

سابرامانیام جایشانکار، وزیر امور خارجه هند نیز در این نشست تمایل دهلی‌نو را به گذار به یک نظم جدید جهانی بر پایه چندجانبه‌گرایی پنهان نکرد. او گفت: «با اینکه سازمان ملل متحد نگران بسیاری از بحران‌های جاری در جهان است، اما مکانیسم‌های طراحی‌شده در 1945 قادر به حل‌وفصل مشکلات و رفع نگرانی‌ها نیستند. گروه 20 نیز با توجه به اعضا، تمرکزش بر مشکلات خاص خود است و ما درصدد تغییر این مساله هستیم.» جایشانکار افزود «اولویت‌های هند برای نشست پیش روی گروه 20 در سال 2023 نه فقط از طریق مشورت با اعضای این گروه بلکه از طریق گفت‌وگو با مقام‌ها و شهروندان کشورهای جنوب جهانی تعیین خواهد شد.»

حضور ایران در چنین نشست هایی تاثیرگذار است

ایران هم در این نشست حضور داشت. ابراهیم رحیم‌پور، معاون پیشین آسیا و اقیانوسیه درباره حضور ایران در نشست صدای جنوب جهانی به «اعتماد» می‌گوید: «هر کشوری که نشست و اجلاس‌های مهم را میزبانی می‌کند، تلاش می‌کند در حل‌وفصل بحران‌ها و برقراری صلح و آرامش در جهان نقش میانجی ایفا کند. یکی از اقداماتی که میزبان انجام می‌دهد تهیه دستورکار یا به تعبیر دیپلماتیک Agenda برای نشست است. بحث درباره بحران‌ها عموما در دستور کار نشست‌ها و محورهای مذاکرات قرار دارد و زمانی که قرار باشد اجماعی صورت گیرد و بیانیه‌ای صادر شود، از این منظر حضور ایران در کنار دیگر مدعوین در نشستی که برای رساندن صداهای مختلف طراحی شده تاثیرگذار است.»

او می‌افزاید: «از طرف دیگر باید گفت موضوع ایران از چند بعد و از چند محور مورد توجه افکار عمومی است. به ویژه با روندی که کشورهای غربی دنبال می‌کنند نگرانی‌ها در این باره که ایران چه نقشی در جهان و منطقه می‌تواند ایفا کند تشدید شده است.» به گفته رحیم‌پور فارغ از دوستی‌ای که میان ایران و هند وجود دارد‌ برای کشورها بسیار مهم است که ایران چه نگاهی دارد و چه مسیری را می‌خواهد دنبال کند. به عقیده من ما اگر روابط دوستانه با هند هم نداشتیم به دلیل اهمیتی که داشتیم مورد گفت‌وگو قرار می‌گرفتیم. وی تاکید می‌کند: «مهم این است که این دوستی در نتیجه نهایی جلسه اصلی و بیانیه پایانی که صادر می‌شود چه تاثیری دارد.»

این دیپلمات باسابقه می‌گوید: «از ما دعوت شد و نظرات‌مان را مطرح کردیم. طرح دیدگاه‌ها و بیان مواضع مهم است. مشارکت و اظهارنظر وزیر خارجه به عنوان دیپلمات - نه عنوان دیگری - مهم است. ما باید بتوانیم در همین نظام بین‌المللی موجود سهم خود را بگیریم و برای این باید از همه ابزارها استفاده کنیم.»

رحیم‌پور هشدار می‌دهد: «ما به هر حال یک‌سری مسائل ویژه خود را داریم و حاکمیت باید کاری کند که دیگران در جهان احساس کنند ما همراه و همکار هستیم. به ویژه مساله اوکراین که امروز خیلی مهم است. مثلا این اظهارنظر وزیر خارجه در گفت‌وگو با TRT مهم بود. ما در موضوعاتی مثل اوکراین، هسته‌ای و حقوق بشری باید به نحوی عمل کنیم که شبهه‌های ایجادشده عمیق‌تر نشود.»

هند می‌تواند شکاف میان غرب و جنوب جهانی را پر کند

گروه 20 متشکل از 19 کشور و اتحادیه اروپاست و در سال 1999 در پاسخ به بحران‌های مالی اواخر دهه ۱۹۹۰ میلادی و پذیرش این مساله که قدرت‌های اقتصادی در حال ظهور به نحو مناسبی در مباحثات مربوط به اقتصاد جهانی مشارکت داده نشده‌اند، تاسیس شد. پیش از تشکیل گروه ۲۰ نیز گروه‌های مشابهی به ابتکار گروه 8 (متشکل از کشورهای صنعتی) - که حالا با حذف روسیه به گروه 7 تبدیل شده - تاسیس شده بودند. این گروه در ابتدا در سطح وزرای اقتصاد و روسای بانک مرکزی تشکیل جلسه می‌داد، اما در سال 2007 سطح آن به روسای دولت‌ها ارتقا یافت. گروه 20 شامل 19 کشور کانادا، فرانسه، آلمان، ایتالیا، ژاپن، روسیه، بریتانیا، امریکا، چین، عربستان سعودی، اندونزی، استرالیا، ترکیه، برزیل، آرژانتین، هند، کره جنوبی، آفریقای جنوبی و مکزیک به علاوه اتحادیه اروپا به عنوان بیستمین عضو این گروه است.

ریاست اجلاس گروه ۲۰ به‌طور دوره‌ای به یکی از اعضا واگذار می‌شود. هند از اول دسامبر 2022 به عنوان رییس دوره‌ای این گروه و میزبان نشست گروه 20 در سال 2023 انتخاب شده و تا 30 نوامبر سال آینده این مقام را بر عهده خواهد داشت. هرچند زمان زیادی تا سپتامبر 2023 باقی مانده اما دهلی‌نو تلاش دارد نهایت توان خود را برای استفاده از این فرصت به کار بندد.

پولیتیکو با اشاره به برگزاری اولین نشست «صدای جنوب جهانی» به میزبانی هند می‌نویسد: «هند می‌تواند شکاف میان غرب و جنوب جهانی را در مورد موضوعاتی نظیر تغییرات آب‌وهوایی، تسهیل تجارت و بهبود مراقبت‌های بهداشتی در جهان پر کند.»

تلاش دهلی‌نو برای ایجاد توازن بین قدرت‌های غربی و شرقی

محسن روحی‌صفت، دیپلمات پیشین و کارشناس مسائل شبه‌قاره هند به «اعتماد» می‌گوید: «هند از سال 1991 هدف خود را قرار گرفتن در جمع قدرت‌های بزرگ تعیین کرد و از آن زمان توسعه اقتصادی و رسیدن به ظرفیت اقتصادی لازم برای دستیابی به هدف اصلی‌اش را در دستور کار قرار داد. به‌رغم تحولات مهم جهانی، منطقه‌ای و داخلی دهلی‌نو از این هدف منحرف نشده و همچنان در پی تبدیل شدن به یک قدرت جهانی است.» به گفته او، هند از نظر رشد اقتصادی پیشرفت‌های زیادی کرده و تولید ناخالص داخلی این کشور، دهلی‌نو را به یک قدرت مهم تبدیل کرده است تا هند به عنوان یک عضو گروه 20 بتواند تاثیرگذاری زیادی در مناسبات جهانی داشته باشد و حالا در اختیار داشتن ریاست دوره‌ای این گروه، قدرت بیشتری به هند می‌دهد تا از تاثیرگذاری‌اش در مناسبات جهانی برای طرح اولویت‌ها و تامین منافع خود استفاده کند.

رویکرد هند برای تشکیل اجلاسی با حضور کشورهای «جنوب جهانی» نشان می‌دهد دهلی‌نو می‌خواهد این پیام را به گروه 20 منتقل کند که اولویت‌هایی که مطرح می‌شوند نه فقط دغدغه هند بلکه دغدغه اکثریت کشورهای در حال توسعه است.

روحی‌صفت می‌افزاید: «اگر به وضعیت تجاری و روابط اقتصادی هند نگاه کنید، دهلی‌نو کوشیده است تا توازن بین قدرت‌های غربی و شرقی را در تجارت حفظ کند. به‌رغم فشارهای ایالات متحده روی هند برای اینکه این کشور خرید تسلیحات یا انرژی را از روسیه قطع کند، اما دهلی‌نو حاضر به پذیرش این مساله نشده است و در حال حاضر هم با کشورهای غربی و هم با روسیه این فشار را دارد. هند از این فرصت برای تامین سوخت ارزان‌تر از بازار برای پیشبرد اقتصاد خود بهره برده است.»

هند 1.4 میلیارد نفری به زودی به پرجمعیت‌ترین کشور جهان تبدیل می‌شود و نفت ارزان روسیه کمک می‌کند تا این کشور بتواند رشد سالانه 7 درصدی اقتصادی خود را حفظ کند.

به نوشته پولیتیکو، «از منظر ژئوپلیتیک، این بدان معناست که هند می‌تواند از فرصت استفاده کند و از روابط تاریخی و قابل قبول خود با روسیه نفع ببرد تا مسکو را که بسیار منزوی‌تر از قبل شده برای گفت‌وگو و تلاش برای حل بحران به جمع سایر کشورها بیاورد. دهلی‌نو همچنین می‌تواند از پلتفرم نشست گروه 20 برای پرداختن به مساله جنگ اوکراین و یافتن مسیر آشتی استفاده کند.»

روحی‌صفت معتقد است هند با اولویت قرار دادن پیشرفت اقتصادی به عاملی‌ تعدیل‌کننده در عرصه تشدید رقابت نظامی در منطقه بدل شده است و هرچند مشکلاتی با نفوذ چین در منطقه دارد و خود را رقیب پکن می‌بیند، اما مایل به نظامی‌تر شدن منطقه نیست. این دیپلمات پیشین با اشاره به شرایطی که در چارچوب کواد (گروه متشکل از ایالات متحده، ژاپن، استرالیا و هند) وجود دارد و حرکت توکیو و کانبرا به سمت تقویت جدی توان نظامی در مسیر تقابل با چین می‌گوید: «هند نقش ترمز را ایفا می‌کند و مانع از نظامی‌تر شدن می‌شود.»

روزنامه نیویورک‌تایمز نوشته است که نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند می‌خواهد میزبانی از نشست گروه 20 برای پیروزی مجدد در انتخابات داخلی استفاده کند. محسن روحی‌صفت می‌گوید: بسیاری از مردم هند توجهی به مسائل خارجی ندارند و موضوعات داخلی برای‌شان در اولویت است، اما دستاوردهای اقتصادی می‌تواند به او در این زمینه کمک کند. 

بسیاری از کارشناسان معتقدند دهلی‌نو توانسته با طراحی یک سیاست درست از بحران‌های جهانی به ویژه جنگ اوکراین و نیاز غرب به چندجانبه گرایی و ایجاد ائتلاف‌ها برای مهار قدرت‌های شرقی یعنی چین و روسیه ابزاری برای ارتقای جایگاه جهانی خود بسازد.