برجام احیا نمی شود، توافق موقت را کلید بزنید

باربارا اسلاوین در اندیشکده آمریکایی «استیمسون سنتر» نوشت: همزمان با تحولات در داخل، ایران نفوذ قوی خود را در کشورهای همسایه حفظ کرده، همچنان به روسیه پهپاد‌ می‌دهد و برنامه هسته‌ای خود را تا حدی پیش برده است که می‌تواند در عرض چند هفته سوخت کافی برای چندین بمب تولید کند. وزارت امور خارجه و خزانه‌داری تعداد زیادی از مقامات و نهادهای ایرانی را به‌دلیل نقش آنها در نوع برخورد با اعتراضات و همچنین انتقال تسلیحات ایران به روسیه شناسایی و تحریم کرده‌اند.

به گزارش روزنامه هم میهن، کمتر تصمیمی به‌اندازه تصمیم دولت ترامپ در سال 2018 برای خروج از برجام، با وجود پایبندی کامل ایران، منجر به آسیب به خود آمریکا شده است. خروج آمریکا از برجام باعث شد که ایران در منطقه از جمله علیه نیروهای آمریکایی و شرکای آمریکایی تهاجمی‌تر شود و برنامه هسته‌ای خود را به‌سرعت گسترش دهد. تصمیم ترامپ همچنین کسانی را که در داخل نظام سیاسی ایران به‌دنبال روابط بهتر با غرب بودند، تضعیف کرد.

همچنین، قدرت کسانی که طرفدار روابط قوی‌تر با روسیه و چین بودند، تحکیم شد. متأسفانه تلاش‌ها برای احیای برجام طی دو سال گذشته به ثمر نرسیده است. اما این به آن معنا نیست که دیپلماسی باید کنار گذاشته شود. در حال حاضر، منطقی نیست که برجام را در حالت تعلیق دانسته و انگیزه‌ چندانی برای کند کردن برنامه هسته‌ای ایران به سمت توانایی ساخت بمب هسته‌ای قائل نباشیم.

اما یک گزینه توسط گروه بین‌المللی بحران و انجمن کنترل تسلیحات پیشنهاد شده است: تعیین گام‌های مجزا که مانع پیشرفت‌های هسته‌ای ایران می‌شود در ازای کاهش محدود تحریم‌ها. این گام‌ها می‌تواند شامل حوزه‌های مهم از جمله کاهش ذخایر بزرگ و رو به رشد اورانیوم غنی‌شده، نصب سانتریفیوژهای پیشرفته‌تر، و افزایش نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران شود.

به گفته رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ایران در اواسط ژانویه 2023 حدود 70 کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده تا 60 درصد داشت. این مقدار در صورت غنی‌سازی بیشتر به 80 تا 90 درصد، برای چندین سلاح هسته‌ای کافی است. ایران همچنین به استقرار سانتریفیوژهای پیشرفته‌تر ادامه داده و تعداد آنها را بسیار فراتر از 30 آبشار سانتریفیوژ IR-1 برده است که در برجام مجاز دانسته شده بود.

با این حال، ایران هنوز برای تسلط بر تولید واقعی کلاهک قابل‌استفاده به زمان نیاز دارد. یکی از گام‌های ممکن این است که ایران در ازای آزاد کردن بخشی از درآمدهای نفتی خود در بانک‌های خارجی، دوباره دوربین‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را نصب و فعال کند و ذخایر اورانیوم 60 درصدی خود را کاهش دهد. چنین توافقی احتمالاً باعث تعجب بعضی ‌شود، اما سابقه برجام نشان داد امکان کاهش محدود تحریم‌ها در ازای توقف بخش‌هایی از برنامه هسته‌ای وجود دارد.

احتمال دیگر لغو تحریم‌های آمریکا بر فروش نفت ایران به اروپا و آسیا برای مدت محدودی است. این کار سودی دوجانبه شامل محدود کردن پیشرفت‌های هسته‌ای ایران و کمک به متحدان آمریکا در تامین انرژی بدون اتکا به روسیه را خواهد داشت. چنین رویکردی همچنین می‌تواند چین را ترغیب کند که ایران را به پذیرش مجدد راه‌حل دیپلماتیک برای بحران هسته‌ای متقاعد کند. چین به‌عنوان بزرگ‌ترین واردکننده نفت خاورمیانه، اگر راه‌حل مسالمت‌آمیزی پیدا نشود، ضرر زیادی خواهد کرد.

یکی دیگر از نگرانی‌ها، گسترش آشکار سلاح‌های هسته‌ای است. بدون احیای برجام یا توافق موقت، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و ترکیه احتمالاً به دنبال پیشبرد خواسته‌های هسته‌ای خود خواهند بود. امارات از هرگونه قصد تسلیحاتی چشم‌پوشی کرده است و ترکیه زیر چتر ناتو باقی می‌ماند، اما هر دو دارای دانش فنی برای تغییر سریع هستند. به‌ویژه شرایط عربستان مبهم است و شفافیت کمی در مورد برنامه‌های این کشور برای توسعه قابلیت غنی‌سازی و بازفرآوری بومی وجود دارد. در همین حال، اسرائیل از اعتراف به داشتن زرادخانه حداقل 80 سلاح هسته‌ای خودداری می‌کند.

دیپلماسی همچنین برای آزادی سه شهروند ایرانی-آمریکایی که به‌دلیل اتهامات واهی زندانی شده‌اند و چندین ایرانی-اروپایی زندانی، ضروری است. تمرینات نمایشی مانند مانورهای اخیر سنتکام ممکن است ارزش بازدارندگی داشته باشد. اما توسل به ابزارهای نظامی عظیم برای «محور» ایران تنها باعث ضرر بیشتر به ایرانیان می‌شود و درعین‌حال خطر درگیری گسترده‌تری را به همراه خواهد داشت که کل خاورمیانه را به عقب برگردانده و بحران جهانی انرژی را تشدید می‌کند. همچنین احتمالاً ایران را تشویق می‌کند تا برای جلوگیری از حملات جدید سلاح‌های هسته‌ای تولید کند.