تهران قدیمی‌تر از آنچه می‌پنداریم

اعتمادآنلاین| ایران کشوری باستانی با تاریخی کهن و مملو از آثار باستانی و تاریخی است. تفکر غالب این بود که برای بازدید از آثار باستانی و تاریخی، علاقه مندان بایستی شهرها را ترک کرده و به گوشه‌های دورافتاده ایران سفر کنند، اما چندی است که در رویدادی میمون و مبارک شهرهای ایران نیز گذشته باستانی و تاریخی خود را به روی ما گشوده و به معرض نمایش گذاشته‌اند.

البته بر آگاهان پوشیده نبود که حتی بسیاری از شهرهای ایران نیز سابقه‌ای بس دیرینه دارند که نمادهای شاخص آنها کماکان برپا هستند و توجه پژوهشگران را به خود جلب می‌کنند، اما متأسفانه مدرنگرایی لجام گسیخته عصر ما بخش عمده‌ای از آثار باستانی شهرهای ایران را یا پوشانده یا تخریب کرده است. سوای شهرهای بس باستانی، چون شوش، که سابقه زندگی مردم در آن به بیش از شش هزار سال می‌رسد، شهرهایی چون اصفهان، شیراز، تبریز، کرمان و... در پی عملیات غیرکارشناسی و سودجویانه به اصطلاح بازپیرایی «بافت فرسوده شهری» بخش قابل توجهی از میراث باستانی و تاریخی و از این رهگذر هویت تاریخی، خود را برای همیشه از دست دادند.

تهران، پایتخت امروزی کشورمان، که در میان شهرهای کهن ایران کودکی نوباوه محسوب می‌شد و مرکزیت آن را از ابتدای دوره قاجار و بنیان آن را به دوره صفوی نسبت می‌دادند، اخیراً با دو کشف باستان شناختی همگان را شگفت زده کرد: اول کشف جسدی متعلق به دوره مس سنگی در حوالی خیابان مولوی در سال 1394 که اکنون با عنوان «بانوی هفت هزارساله» در موزه ملّی ایران آرمیده است و دوم کشف اخیر آثار و بقایایی در بازار حضرتی در همان حوالی خیابان مولوی که عجالتاً به دوره تیموری نسبت داده شده است.

این دو کشف برای باستان شناسان سرنخ‌هایی هستند گرانبها که می‌گویند در حوالی خیابان مولوی خبرهایی هست و نیاز به کنکاش باستان شناسان دارد. دو، دیگر اینکه به مدارک تاریخی ذهنیت گرایانه اعتماد چندانی نیست، بلکه مدارک باستان شناسی را باید جُست و یافت که تصویری عینیت گرایانه در معرض دید ما می‌نهد.

اینک به عینیت و براساس مدارک متقن باستان شناختی می‌دانیم که تهران قدیمی تر از آن است که منابع تاریخی به ما می‌گفتند. چقدر قدیمی‌تر و با چه ماهیتی؟ پرسش اساسی است که برنامه‌ای جامع و فراگیر را در زمینه باستان شناسی شهری در تهران می‌طلبد.

باستان شناسی شهری (Urban Archaeology) از شاخه‌های نسبتاً جدید باستان شناسی است که کارشناسان آن در مغرب زمین سال‌ها است با گمانه زنی و کاوش در بافت‌های شهری به اطلاعات پرارزشی در زمینه قدمت شهرهای اروپایی و امریکایی پی برده اند؛ از کشف و کاوش مهرابه‌ای میترایی از زمان رومیان (مربوط به سده سوم میلادی) در قلب لندن به سال 1954 میلادی تا کشف و کاوش نمایشخانه گل سرخ (مربوط به اواخر سده شانزدهم میلادی) به سال 1989در محله ایست‌اند لندن که بسیاری از نمایش های ویلیام شکسپیر، اول بار در آن به روی صحنه رفته‌اند. از 1976 تا 1981 نیز از رهگذر کاوش‌های باستان شناختی مشخص شد که شهر یورک در مرکز انگلستان روی اطراق گاه وایکینگها (مربوط به سده دهم میلادی) احداث شده است.

اینکه بخش قدیمی شهر پاریس (همان محله مولوی آنان) روی یکی از بزرگترین گورستان‌های جهان مربوط به سده‌های شانزدهم تا نوزدهم میلادی بنا شده هیچ گاه بر کسی پوشیده نبود، اما پس از پژوهش‌های باستان شناختی در دهه‌های 1970 تا 1990 بود که به سال 2013 این محوطه باستانی به روی عموم گشوده شد و اینک یکی از چهارده موزه بزرگ پاریس است و پس از لوور بیشترین بازدیدکننده را به خود جلب می‌کند.

در ارض جدید، در قلب شهر نیویورک، در پایین دست منهتن - که به‌دلیل قرارگیری در قلب اداری، اقتصادی نیویورک زمین قیمتی سرسام آور دارد - به سال 1992 باستان شناسان موفق به کشف گورستانی متعلق به بردگان سیاهپوست مربوط به سده‌های هفدهم و هجدهم میلادی شدند که پس از کاوش‌های باستان شناختی و پژوهش های انسان شناختی، به سال 1993 ثبت آثار ملّی امریکا و به سال 2006 در محل آن یادمانی بنا کردند تا هرگاه آب‌ها از آسیاب افتاد سودجویان سراسیمه در آن به ساخت و ساز مشغول شوند. در مکزیکوسیتی، پایتخت مکزیک، به سال 1976 کارگران اداره برق حین حفاری در یکی از میادین اصلی شهر به لوحی سنگی برخوردند.

باستان شناسان به محل فراخوانده شدند و طی فعالیت های گسترده‌ای از 1976 تا 1982 که بخش وسیعی از محلات اطراف محل کشف طی آن تملک و کاوش شدند، باستان شناسان موفق شدند بخش بزرگی از معبد بزرگ آزتکها، آخرین حکومت فرامنطقه‌ای امریکای مرکزی پیش از ورود اسپانیایی‌ها را که قدمت آن به سده شانزدهم میلادی باز می‌گشت کاوش و آزاد کنند. این معبد عظیم به سال 1987 ثبت فهرست آثار جهانی یونسکو شد و هر ساله میلیون‌ها نفر از آن بازدید می‌کنند.

ضرورت برنامه‌ریزی جامع در زمینه باستان شناسی شهری در ایران تنها راه اصولی کشف، احیا و نگاهداری آثار تاریخی ایران است. بر سازمان میراث فرهنگی، در مقام پاسدار و متولی آثار باستانی کشور واجب است که در وظیفه خود جدیت و توجه بیشتری به خرج دهد. بر پژوهشکده باستان شناسی نیز لازم است که با تشکیل سریع کارگروهی در زمینه باستان شناسی شهری، پیش از آن که کشفیات اتفاقی آثاری را هویدا سازد، بر شناسایی و پاسداشت آثار باستانی مدفون زیر شهرهای ایران همت گمارد.

شهرهایی چون کرمان و شیراز و اصفهان که به‌دلیل اهمال ما بیشتر آثار باستانی خود را از دست دادند، حداقل تلاش کنیم تا آثار باستانی باقی مانده شهری، بخصوص پایتخت نوباوه‌مان را برای آیندگان حفظ کنیم.

منبع: ایران