درسگفتار اندیشه سیاسی غرب مدرن: ماکیاولی تا هابرماس (مقدمه)

اعتمادآنلاین| شهاب غدیری- قدرت و خطر ایده‌های سیاسی بزرگ را نمی‌توان دست‌کم گرفت. فیلسوفان و اندیشمندان سیاسی از جان لاک گرفته تا منتسکیو و توماس جفرسون در اصل طراحان دولت دموکراتیک مدرن بودند. آدام اسمیت، فیلسوف اخلاق، دکترین «دست نامرئی» را مطرح کرد که یکی از اصول اساسی اقتصاد بازار آزاد جهان است و اندیشه‌های کارل مارکس مدل رقیب این نوع اقتصاد، یعنی اقتصاد سوسیالیستی، را در سده بیستم خلق کرد.

با وجود این، ایده‌های سیاسی بزرگ مانند آزادی، برابری، عدالت، حقوق و خیر مشترک به قدری متنوع و با دلالت‌های متفاوت به کار برده شده‌اند که فهم آنها بسیار دشوار می‌نماید. در این درسگفتار وارد هزارتوی اندیشه‌های سیاسی و اجتماعی غرب مدرن می‌شویم؛ از سده شانزدهم تا پایان سده بیستم. در این مجموعه ریشه‌های دموکراسی مدرن را بررسی خواهیم کرد: استدلال‌های له یا علیه سرمایه‌داری (کاپیتالیسم)، لیبرالیسم، محافظه‌کاری، ملی‌گرایی، آنارشیسم و کمونیسم؛ مسائل مربوط به عدالت اقتصادی و کارکرد مناسب حکومت (government)؛ جنگ و اخلاقیات؛ و همچنین جنبش‌های متأخر فمینیسم، چند‌فرهنگ‌گرایی، پست‌مدرنیسم و محیط‌زیست‌گرایی.

محور اصلی مباحث این دوره تاریخ جمهوری‌خواهی لیبرال، یا به بیان دیگر «دموکراسی»، خواهد بود؛ یعنی جامعه‌ای که مردم در آن حاکم‌اند. مشاهده خواهیم کرد که این سنت شامل عناصری غالباً متعارض‌اند. تاریخ جمهوری‌خواهی لیبرال به سه دوره قابل تقسیم است: دوره شکل‌گیری (از سده 16 تا 19 میلادی)، بحران بزرگ (از 1914 تا 1953)، و دوره پیروزی و دردهای فزاینده (از 1950 تا آغاز قرن بیست و یکم).

طی جلسات سه تا 16 دوره شکل‌گیری جمهوری‌خواهی لیبرال، از سده 16 تا 19، را بررسی خواهیم کرد. سپس با به دست دادن توضیحاتی درباره ارسطو و افلاطون، جمهوری روم و فئودالیسم مسیحی در سده‌های میانه (که دوران مدرن بخشی از آن را پذیرفت و بر قسمتی از آن شورید) بحث اصلی خود را با نیکولو ماکیاولی، نخستین اندیشمند سیاسی مدرن، آغاز خواهیم کرد.

در ادامه نظریه قرارداد اجتماعی هابز، لاک و روسو، اخلاقیات کانت و شرح کلاسیک اسمیت از سرمایه‌داری و شارل دو مونتسکیو را از نظر خواهیم گذراند. چهار جلسه را به انقلاب فرانسه و میراث فکری آن اختصاص خواهیم داد، از ژوزف دو مستر و برک گرفته تا هگل، توکویل، ولستون‌کرافت و کلاوزویتس. سپس درباره رشد و گسترش ملی‌گرایی و 2 مدل متضاد از جامعه باز و برابر بحث خواهیم کرد: جمهوری‌خواهی لیبرال و جمهوری‌خواهی مدنی. سرانجام سه پیشرفت کلیدی در سده نوزدهم را به بررسی می‌گذاریم: سوسیالیسم مارکس، آثار جان استوارت میل درباره فایده‌گرایی و آزادی، و سوم اندیشه‌های متفکران جدید آلمان درباره مسائل اجتماعی نظیر ماکس وبر، فردریش نیچه و فروید که تحلیل‌های حیاتی آنها از جامعه مدرن تاثیرات شگرفی بر جای گذاشت.

طی جلسات 17 الی 20 به بحران بزرگ جمهوری‌خواهی لیبرال می‌پردازیم که دوره 1914 تا 1953، یعنی از آغاز جنگ جهانی اول تا مرگ استالین، را در بر می‌گیرد.

سرمایه‌داری لیبرال از سال‌های نخستین سده بیستم با جنبشی ترقی‌خواه شروع به اصلاح خود کرد، اما در همان زمان جنگ بزرگی آغاز شد که الهام‌بخش انقلاب کمونیستی در روسیه و همچنین اصلاحات ملی‌گرایانه سوسیالیستی در اروپای مرکزی بود، اتفاقاتی که به وقوع جنگ بزرگ و ویرانگر دیگر انجامید. ما درباره ایده‌های اساسی فاشیسم، نازیسم و کمونیسم، و شکل جدیدی از سازمان سیاسی به نام تمامیت‌گرایی صحبت خواهیم کرد؛ درباره نحوه تغییر اخلاقیات جنگ و اینکه فلاسفه سیاسی چگونه به بدترین 30 سال تاریخ بشر پاسخ دادند.

سرانجام، طی جلسات 21 الی 35، پیروزی و دردهای فزاینده جمهوری‌خواهی لیبرال، یعنی سال‌های 1950 تا 2000، را مورد مداقه قرار می‌دهیم.

در جلسات 21 تا 24 نظریه‌پردازان مهم سیاسی اوایل جنگ سرد (دهه 60 میلادی)، از جناح راست تا میانه‌رو و چپ، معرفی می‌شوند: اندیشمندانی نظیر مایکل اوکشات، فردریش هایک، لئو اشتراوس، هانا آرنت و هربرت مارکوزه. جلسات 25 تا 33 به طور عمده بر مباحث سیاسی درون دنیای غرب، از دهه 1970 تا انتهای دهه 90، متمرکز خواهیم شد؛ مباحثی که تا امروز چارچوب کلی مجادلات سیاسی را شکل داده است. ما از نظریات لیبرالیسم «کلاسیک» درباره عدالت توزیعی نظیر دولت رفاهی (نظریه جان راولز) یا دولت حداقلی (رابرت نوزیک) در دهه 1970 آغاز خواهیم کرد. این نظریات به ظهور واکنش‌هایی در ابتدای دهه 1980 انجامید: جماعت‌گرایانی که علیه فردگرایی مفرط هشدار دادند (مایکل سندل و مایکل والزر)؛ فمینیست‌ها و چندفرهنگ‌گرایان که سیاست‌های جدید هویتی را عرضه کردند (سوزان مولر اوکین، کارول گیلیگان، چارلز تیلور و ویل کیملیکا)؛ محیط‌‌زیست‌گرایان که راجع به ارزش موجودات زنده غیربشری برای سیاست‌های بشری هشدار دادند (پیتر سینگر و هلمز رولستون)؛ پست‌مدرنیست‌ها که نسبت به تمام بنیان‌های سنتی نظریه سیاسی تردید کردند (ریچارد رورتی و میشل فوکو)؛ و در پایان، پاسخ یورگن هابرماس به پست‌مدرن‌ها و جماعت‌گرایان. سرانجام، با پایان جنگ سرد در 1989، چالش‌های بین‌المللی جدیدی در میان آمد. در اینجا به ویژه نظریه «برخورد تمدن‌ها» (از ساموئل هانتینگتون) و مواجهه غرب با جهادگرایی اسلامی، واکنش به تروریسم و مناقشاتی درباره اخلاقیات جنگ موضوع اصلی بحث ما خواهد بود. در جلسه پایانی نیز درباره مسائل جاری سخن خواهیم گفت که احتمالاً جمهوری‌خواهی لیبرال را در آینده به چالش خواهند کشید.

فیلسوفان کار ویژه‌ای در زمینه سیاست انجام می‌دهند: آنها ایده‌های سیاسی را بررسی می‌کنند. منافع را می‌توان محرک مجادلات سیاسی قلمداد کرد، اما سکه رایج این مجادلات، ایده‌ها هستند. در مجادلات سیاسی، بدون این ایده‌ها، هیچ کسی نمی‌تواند جای دوری برود. هدف ما فهم منطق، دلالت‌ها و استدلال‌های له یا علیه این ایده‌هاست؛ چه استفاده از ایده‌های سیاسی بدون دانستن عواقب یا ریشه‌های آن می‌تواند خطرناک باشد.