استعفای ظریف؛ اعتراض به دخالت‌ها و موازی‌کاری‌ها یا پایان نقش‌آفرینی دولت در دیپلماسی؟

اعتمادآنلاین| محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه آخرین ساعات پایانی دیشب استعفا کرد. استعفای او که با متنی در صفحه شخصی او در اینستاگرام منتشر شد در فضای رسانه‌ای و سیاسی و عمومی مثل بمب ترکید و به سرعت دست به دست شد.

این استعفا کمی بعد از انتشار اخباری درباره دیدار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با بشار اسد و دیدار رئیس‌جمهور سوریه با حسن روحانی منتشر شد. هر چند که وزیر امورخارجه دیشب استعفا داده است اما بی‌تردید دلایل خداحافظی ناگهانی او از دستگاه دیپلماسی کشور را باید در دو ماه قبل جستجو کرد، جایی که برخی نمایندگان مجلس از جمله احمد امیرآبادی‌فراهانی در اظهاراتشان به آن اشاره کرده‌اند.

اشاره این نمایندگان به سفر حدودا دو ماه پیش علی شمخانی، دبیر شورای عالی امینت ملی به افغانستان و انتشار همزمان اخباری درباره استعفای محمدجواد ظریف بود. اما سفر شمخانی به افغانستان و غیبت ظریف در این سفر شاید همه ماجرا نباشد، چه آنکه علی لاریجانی، رییس مجلس شورای اسلامی هم اخیرا با همراهی تعدادی از وزرای اقتصادی به چین رفت، سفری مهم که بیژن نامدار زنگنه وزیر نفت، فرهاد دژپسند وزیر اقتصاد و عبدالناصر همتی، رییس کل کل بانک مرکزی علی لاریجانی را از ابتدای سفر همراهی می‌کردند و پس از آن، محمدجواد ظریف به آنها پیوست.

تا اینجای کار بازهم حرف و حدیثی در میان نبود تا آنکه دولت و البته وزیر امور خارجه ناگهان خبردار شدند که هواپیمای بشار اسد، رییس‌جمهور سوریه در فرودگاه به زمین نشسته است. گویا نه رییس‌جمهور و نه وزیر امورخارجه از سفر غیرمنتظره بشار اسد به تهران مطلع نبوده‌اند. اما مگر می‌شود بشار اسد به تهران بیاید و با رهبری ایران دیدار نکند. همین بود که بلافاصله اخبار و تصاویر این دیدار منتشر شد. تصاویری که بازهم یک غایب بزرگ داشت؛ محمدجواد ظریف.

عکس‌های منتشر شده از دیدار بشار اسد با رهبری کاملا واضح بود. محمدی گلپایگانی، علی‌اکبر ولایتی و سردار قاسم سلیمانی کنار هم نشسته بودند و شاهد خوش‌وبش بشار اسد با مقام معظم رهبری بودند اما همانقدر که حضور قاسم سلیمانی فرمانده نیروی قدس سپاه در این دیدار به چشم می‌آمد، غیبت ظریف هم محسوس بود.

هرچند بعدتر رسانه‌ها از دیدار حسن روحانی و بشار اسد، اطلاع رسانی کردند اما لنز دوربین‌ها آنقدر بسته و دونفره بود که بازهم این پرسش را به وجود آورد که «محمدجواد ظریف کجاست؟»

تنها ساعتی پس از انتشار خبر دیدار بشار اسد با رهبری انقلاب و حسن روحانی به ناگهان پستی اینستاگرامی توسط محمد جواد ظریف منتشر شد: «با عرض تبریک به مناسبت میلاد خجسته حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، روز مادر و روز زن، از بزرگواری مردم عزیز و دلاور ایران و مسئولین محترم در 67 ماه گذشته بسیار سپاسگزارم. از ناتوانی برای ادامه خدمت و تمام کاستی‌ها و کوتاهی‌ها در دوران خدمت صمیمانه پوزش می‌خواهم. شاد و سربلند باشید.» این پست اینستاگرامی وزیرامورخارجه ایران تنها یک معنا و مفهوم داشت: «استعفا از وزارت خارجه»

همین جملات کوتاه موجی از از خوشحالی‌ها و نگرانی‌ها را به دنبال داشت. تندروها به استقبال استعفای ظریف رفتند و تصمیم او را فرار از پاسخگویی تفسیر کردند. اما از این سو، حامیان دولت و افکار عمومی نگران شرایط پیچیده ایران در عرصه بین‌الملل، خداحافظی ظریف از وزارت خارجه را ضربه‌ای مهلک و ترسناک به سیاست خارجی ایران دانستند، چرا که آنان خشنودی چهره‌هایی همچون نتانیاهو از استعفای ظریف را به چشم می‌دیدند، مساله ای که گویا برای جریان تندروی کشور محلی از اعراب نداشته و ندارد.

هرچند از ساعات ابتدایی شروع به کار جلسه امروز مجلس، نمایندگان بسیاری در نامه‌ای از رییس‌جمهور خواستند تا با درخواست استعفای ظریف موافقت نکند اما همه منتظر بودند تا واکنش حسن روحانی را ببینند. همین بود که رییس‌جمهوری در دیدار با کارکنان بانک مرکزی اولین واکنش خود را به این استعفا را نشان داد: «ظریف، همتی و زنگنه در خط مقدم مقابله با امریکا ایستاده‌اند»

روحانی البته سعی کرد تا دربسته و سربسته ماجرای سفر ناگهانی و غیرمنتظره بشار اسد به تهران را تعریف کند و برای همین جملاتی را که بشار اسد به او گفته بود از پشت تریبون اینگونه بیان کرد: «سفر من دیدار دیپلماتیک نیست و فقط برای تشکر از ملت، دولت و رهبر انقلاب و همچنین قدردانی از وزارت خارجه به ایران است.»

دل‌نازکی ظریف؛ ناهماهنگی در دولت یا حاکمیت

در کنار واکنش‌های مثبت و منفی نسبت به استعفای محمدجواد ظریف و اخبار متفاوتی که از اطراف و اکناف دولت و وزارت خارجه بیرون می‌آید، برخی دلیل این استعفا را ناهماهنگی اعلام کرده‌اند؛ البته ناهماهنگی که برخی منابع از وزارت خارجه درباره آن به «فارس» خبر داده‌اند و گفته‌اند: «ناهماهنگی داخلی در نهاد ریاست جمهوری و عدم اطلاع‌رسانی درباره حضور در دیدار با رئیس‌جمهوری سوریه از سوی مسئولان ارشد این نهاد بوده است.»

این منبع آگاه در ادامه افزوده «آقای ظریف به‌علت روحیه حساسی که دارند گاهی تصمیمات دفعی می‌گیرند و با همان شخصیتی که از ایشان سراغ داریم گاهی از تصمیمات احساسی خود هم ناراحت می‌شوند.»

او تاکید کرده که در این مورد، طبق اطلاع اینجانب، به احتمال زیاد ایشان به دولت برمی‌گردد. طی ماه‌های گذشته، اختلافاتی در برخی مسائل و تصمیمات، بین آقای ظریف و آقای روحانی پیش آمد که این اختلاف‌نظرها گاه به جلسات هیأت دولت هم کشیده می‌شد که در ماجرای اخیر، دلگیری ایشان از عملکرد رئیس‌جمهور به اوج رسید و باعث این تصمیم دفعی شد.

دومینوی استعفا و تحلیل فروپاشی دولت دوازدهم

به هر حال مسلم آن است که استعفا و اختلاف‌نظر ظریف با برخی چهره‌ها و ارگان‌ها به گذشته باز می گردد و در حال حاضر به دلیل تغییرسیاست ها و راهبردهای کلان تصمیم گرفته تا آن را علنی کند. استعفایی که یکبار از طرف محمود واعظی، رییس دفتر رییس‌جمهوری و بعد از آن از طرف خود ظریف هم تکذیب شد، اما همین شایعات و تکذیب‌ها برای بسیاری به منزله مهر تایید اختلافات و بیش از آن فشارها بر ظریف بود.

این موضوع از طرف بسیاری از کنشگران سیاسی‌ بارها مطرح شده بود که اگر از بار فشارها و تخطئه‌ها کم نشود وزرایی مانند ظریف و زنگنه هم که نقاط مثبت دولت محسوب می‌شوند، به دومینوی استعفا در دولت می‌پیوندند.

استعفای محمدجواد ظریف چهارمین استعفا در دولت آن هم از نیمه دوم سال به بعد است. پیش از این عباس آخوندی، وزیر وقت راه و شهرسازی در اواخر مهرماه آغازگر این استعفاها بود. بعد از آن شهیندخت ملاوردی که در دولت دوم روحانی دستیار ویژه رییس‌جمهوری در امور حقوق شهروندی با توجه به قانون منع بکارگیری بازنشستگان شدن استعفای خود را به روحانی تقدیم کرد و پرونده پر سروصدای حقوق شهروندی روحانی را هم با خروج خود از دولت بست.

سیدحسن قاضی‌زاده هاشمی سومین استعفا بود که اواسط دی‌‌ماه انجام شد. او در متن استعفای خود دلیل آن را خلف وعده و ناهماهنگی در دولت اعلام کرده بود.

حالا باید منتظر ماند و دید که روحانی با پذیرفتن استعفای ظریف چهارمین استعفا را هم رقم می‌زند یا با وجود همه ناهماهنگی‌ها، دولت و نهادهای فراتر از دولت با دلجویی از او بار دیگر او را در این جایگاه حفظ خواهند کرد.

هرچند که از طرف دیگر این سوال مطرح است که بعد از اتفاق اخیر و حضور بشار اسد در تهران و بی‌اطلاعی وزیر امور خارجه کشور از آن، حتی اگر روحانی با استعفای ظریف مخالفت کنند و او براساس ضوابط و اصول در جایگاه خود بماند آیا این وزیر امور خارجه همان وزیر پرنفوذ و قدرتمند قبلی خواهد بود؟ یا جامعه جهانی به او به چشم فردی می‌نگرد که ارگان‌های موازی قدرتمندتری بالادست او در کشور وجود دارند؟

علی مطهری، نایب رییس مجلس شورای اسلامی در همین رابطه به « اعتمادآنلاین » گفت: «دولت و وزارت خارجه باید اقتدار خود را به دست بیاورند و اجازه دخالت نهادهای غیر مسئول را در سیاست خارجی ندهند. او همچنین در پاسخ به اینکه با توجه به عدم حضور وزیر امور خارجه در سفر بشار اسد به تهران، اگر ظریف بماند می‌تواند با قدرت به کار خود ادامه دهد یا نه، گفت: اگر بماند باید بتواند با قدرت به کار خود ادامه دهد.»

به هر صورت به نظر می‌رسد تغییرات در این جایگاه می‌تواند سرنوشت سیاست خارجی دولت را هم مشخص کند. راهبردها و مهره‌های دولت در شرایط فعلی گویا تامین‌کننده نظرات نیست و بر همین اساس پالس‌هایی برای بهبود شرایط ایران در عرصه بین‌الملل در حال ارسال است.

تحلیل این‌موضوع البته نیازمند گذر زمان و مشاهده واکنش‌های بین‌المللی است اما شاید همین موضع‌گیری امریکا و پمپئو درباره استعفای ظریف از باب مشت نمونه خروار روشن‌کننده خیلی از مسایل باشد که ما گزارش‌های استعفای وزیر امور خارجه ایران را به دقت رصد می‌کنیم، استعفای ظریف مشی آمریکا درقبال ایران را تغییر نمی‌دهد، ما به استعفای جواد ظریف توجه داریم و نگاه خواهیم کرد که آیا حقیقت دارد.

حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، رییس کمیسیون امنیت ملی مجلس شورای اسلامی هم در پاسخ به این سوال که آیا می‌توان از اظهارنظر وزیر خارجه آمریکا این تعبیر را داشت که استعفای ظریف برای مذاکره با آمریکا صورت گرفته، به « اعتمادآنلاین » گفت: «آقای پمپئو باید بداند آقای ظریف چه بماند و چه نماند محل تصمیم‌گیری در خصوص مقوله‌های کلان سیاست خارجه ایران، شورای عالی امنیت ملی است و وزارت خارجه تنها مجری سیاست‌ها است. بحث استعفای آقای ظریف ارتباطی با مذاکره با آمریکا ندارد.»