گره های متعدد بازگشت به توافق هسته ای ایران

اعتمادآنلاین| همه از بازگشت به توافق هسته‌ای ایران با جامعه جهانی سخن می‌گویند اما هرکدام از بازیگرانی که یا مستقیما درگیر جزییات این توافق هستند یا غیرمستقیم از آن منتفع یا به گمان خود متضرر می‌شوند، موضع‌گیری‌های متعدد و متنوعی نسبت به چند و چون اجرای دوباره برجام دارند. در حالی که ایالات‌متحده امریکا به دستور دونالد ترامپ، رییس‌جمهور این کشور به عضویت واشنگتن در این توافق پایان داد و نه تنها تحریم‌های یکجانبه هسته‌ای علیه ایران را بازگرداند بلکه سایر کشورهای جهان را هم وادار به اعمال این تحریم‌ها کرد، امروزه روز که تیم جو بایدن، رییس‌جمهور منتخب در انتخابات 2020 از بازگشت به برجام سخن گفته همه از چند و چون اجرای کامل تعهدات ایران سخن می‌گویند و نه بازپرداخت خسارتی که غیبت امریکا در برجام به اقتصاد ایران آن‌هم در روزهای جدال با ویروس کووید19 وارد کرد.

در حالی که حتی در صورت موافقت جو بایدن با رفع تحریم‌های ایران و بازگشت این کشور به جمع بازماندگان در برجام، بازگشت ایران به بازار جهانی و عادی‌سازی رابطه اقتصادی، تجاری و بانکی تهران با جامعه جهانی به چندماه زمان و فضاسازی جدید نیاز دارد، بازیگران مستقیم و غیرمستقیم در توافق هسته‌ای از سه کشور اروپایی تا آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و البته متحدان عبری و عربی امریکا در منطقه غرب آسیا تمرکز خود را بر اعمال فشار بر ایرانی گذاشتند که عملا در سه سال گذشته دستاورد اقتصادی ملموسی از برجام نداشته است. مجموع موضع‌گیری‌های اخیر سه کشور اروپایی حاضر در برجام به اضافه اظهارات جسته و گریخته رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نشان از نوعی همگرایی در مقابل ایران حداقل از سوی اروپایی‌ها را دارد. در حالی که سه کشور اروپایی از توسعه دامنه برجام سخن می‌گویند، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم از لزوم توافقی جدید برای تعریف نحوه بازگشت ایران به اجرای کامل تعهدات هسته‌ای سخن می‌گوید. تعهدات هسته‌ای که تهران تا یک سال پس از خروج امریکا از برجام نیز همچنان به آنها پایبند مانده بود تا فرصتی باشد دراختیار 1+4 برای جبران خسارت‌های اقتصادی ناشی از خروج واشنگتن از توافق. در حالی که ایران می‌گوید در صورت بازگشت تمام اعضا به اجرای کامل توافق هسته‌ای، تهران نیز بلافاصله روند معکوس‌سازی گام‌های هسته‌ای برداشته شده را آغاز خواهد کرد، نهادی چون آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که طبق برجام صرفا مسوولیت گزارش کیفی و کمی از برنامه هسته‌ای ایران را دارد از لزوم توافقی جدید سخن می‌گوید. زیاده‌خواهی که بلافاصله با واکنش تند نماینده ایران در آژانس روبه‌رو شد.

رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مصاحبه اختصاصی با خبرگزاری رویترز مدعی شد احیای توافق هسته‌ای ایران در دوره جو بایدن نیازمند توافقی جدید است که مشخص کند چگونه کاهش تعهدات برجامی ایران باید به حالت قبل برگردد. او در این مصاحبه با اشاره به گزارش‌ها درباره تصمیم بایدن، رییس‌جمهور منتخب امریکا برای بازگشت به برجام و بازگشت ایران از کاهش تعهدات برجامی در صورت لغو تحریم‌های امریکا، مدعی شد نقض تعهدات آن‌قدر بوده که نمی‌توان به سادگی توافق را به نقطه اول بازگرداند. براساس ترجمه خبرگزاری فارس، گروسی گفت: «نمی‌توانم تصور کنم آنها به خانه اول برمی‌گردند، زیرا خانه اول دیگر وجود ندارد. واضح است که باید پروتکل یا یک توافق یا تفاهمنامه‌ یا اسناد کمکی باشد که به‌طور واضح مشخص کند، چه کاری باید انجام شود.» گروسی در ادامه با اشاره به اقدامات ایران در کاهش تعهدات برجامی بعد از خروج یکجانبه امریکا از این توافق و بدعهدی طرف‌های اروپایی، گفت: «مواد (هسته‌ای) بیشتر شده‌اند، فعالیت‌ها[ی هسته‌ای] بیشتر شده‌اند، سانتریفیوژها بیشتر شده‌اند و اقدامات بیشتری هم اعلام می‌شود. خب، اینها چه می‌شود؟ این سوالی برای آنها در سطح سیاسی است که باید درباره آن تصمیم بگیرند. چیزی که من می‌بینم این است که کاملا دور زده‌ایم و داریم به دسامبر سال 2015 برمی‌گردیم.» (خبرگزاری رویترز نوشته منظور گروسی از «دسامبر 2015» یک ماه قبل از اجرایی شدن تعهدات هسته‌ای ایران طبق برجام است).

گروسی در ادامه گفت: «اگر بخواهند این کار را انجام دهند (به توافق پایبند باشند) می‌توانند خیلی سریع این کار را انجام دهند، ولی برای همه اینها، ما یک مسیر نقشه‌بندی‌شده داشتیم.»

کاظم غریب‌آبادی، سفیر و نماینده دایم جمهوری اسلامی ایران نزد سازمان‌های بین‌المللی در وین و همچنین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در واکنش به این اظهارات «رافائل گروسی» گفت: همان‌گونه که قبلا هم گفتم، تنها نقش آژانس، نظارت و راستی‌آزمایی اقدامات مرتبط هسته‌ای و ارایه گزارشات به‌روزرسانی واقعی در این خصوص است. ارایه هرگونه ارزیابی در مورد اینکه این تعهدات چگونه اجرا می‌شود (به عنوان مثال، اشاره به عباراتی مانند نقض)، قطعا فراتر از ماموریت محوله به آژانس بوده و باید از آن اجتناب شود. آژانس نقش و سهم خود را هنگام مذاکرات برجام ایفا کرد. تعهدات اعضا و وظایف آژانس به‌طور ظریف و‌ دقیقی مکتوب شده و مورد توافق قرار گرفت و هر طرفی می‌داند که برای اجرای توافق چه کاری باید انجام دهد. برجام مورد مذاکره مجدد قرار نمی‌گیرد و در صورت احیای آن، ضرورتی برای یک سند، توافق یا تفاهم جدید در رابطه با نقش آژانس نیز وجود ندارد.نیازی نیست که وضعیت را پیچیده‌تر کنیم.

چه اظهارات رافائل گروسی را زیاده‌خواهی یا خروج مدیرکل از مسیر فنی تعریف شده برای او در برجام بدانیم باید مفاد این سخنان را جدی گرفته و به عنوان یک مطالبه فرض کنیم که به پاسخ واحد از سوی جمهوری اسلامی ایران نیاز دارد. زمانی که ایران آغاز به برداشتن گام‌های معکوس برجامی در چند مرحله کرد چین و روسیه به علاوه سه کشور اروپایی نگران کیفیت و کمیت برنامه هسته‌ای ایران به‌خصوص از دست رفتن نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر این برنامه بودند. نگرانی که ایران در تصمیمی استراتژیک آن را در تبیین گام‌ها لحاظ کرده و همزمان که به اجرای داوطلبانه پروتکل ادامه داد در مسیر نظارت‌های آژانس بر برنامه اتمی خود نیز اختلالی ایجاد نکرد. با این‌همه میزان تمرکز رژیم صهیونیستی بر برنامه هسته‌ای ایران و تلاش برای امنیتی‌سازی دوباره این پرونده از همان نخستین روزهای آغاز اجرای برجام شدت گرفت. بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر رژیم اسراییل با به‌راه انداختن یک نمایش تلویزیونی در اتاقی مملو از پرونده‌های رنگارنگ ادعا کرد که تل‌آویو توانسته به اسناد سری از برنامه هسته‌ای ایران دست پیدا کند. بی‌بی در این نمایش تلویزیونی ادعا کرد که برنامه هسته‌ای ایران ابعاد نظامی داشته و البته دارد‌. این اسناد که ایران هیچ‌گاه صحت آنها را تایید نکرد بعدها دراختیار آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار گرفت و البته پس از مرگ یوکیا آمانو، دبیرکل فقید پیشین آژانس بود که در دوره گروسی این اسناد برخلاف اساسنامه آژانس بین‌المللی که استناد به اسناد جاسوسی را مردود می‌داند به مرجعی برای درخواست‌های بازرسی از اماکن در ایران تبدیل شد. این اقدام گروسی نخستین تنش در رابطه تهران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بود.

همزمان در یک سال اخیر ما شاهد حمله خرابکارانه به تاسیسات هسته‌ای نطنز بودیم که با واکنش چندان جدی از سوی آژانس روبه‌رو نشد و البته ترور شهید محسن فخری‌زاده که تمام شواهد و مدارک دال بر دخالت اسراییل در این عملیات تروریستی است. در چنین شرایطی نگاه غالب بر منتقدان دولت در ایران این است که همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به ابزاری برای جاسوسی از فعالیت‌های هسته‌ای ایران تبدیل شده است. از سوی دیگر در صورتی که بازماندگان در برجام نتوانند هرچه سریع‌تر یا امریکای بایدن را به توافق بازگردانند یا به تعهدات اقتصادی خود عمل کنند دولت حسن روحانی همان‌طور که سید عباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر خارجه در نشست مجازی کمیسیون مشترک برجام در روز چهارشنبه گفت ملزم به اجرای مصوبه مجلس شورای اسلامی برای افزایش سطح فعالیت‌های هسته‌ای و متوقف کردن اجرای پروتکل الحاقی خواهد بود. گام‌هایی که می‌تواند رابطه ایران و آژانس را مجددا متشنج کرده و حتی به گفته بسیاری از کارشناسان پرونده ایران را در مسیر انتقال به شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و پس از آن شورای امنیت قرار بدهد. در چنین شرایطی می‌توان گفت که برجام در وضعیت خطرناکی قرار گرفته است. اگر طرف‌های اروپایی ایران در برجام به زیاده‌خواهی ادامه بدهند و همزمان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم با بزرگنمایی درباره کیفیت برنامه هسته‌ای ایران و طرح این ادعا که پیشرفت‌های ایران را باید در ظرف توافقی جدیدی محدود کرد در مسیر بازگشت ایران به تعهداتش سنگ‌اندازی کند، دولت حسن روحانی در تهران نیز چاره‌ای جز مهر پایان زدن بر حضور ایران در برجام با متوقف کردن اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی نخواهد داشت.

در حال حاضر چین و روسیه در حالی که نسبت به متوقف شدن اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی به ایران هشدار می‌دهند همزمان به طرف‌های اروپایی هم تذکر می‌دهند که اولویت همه ما باید حفظ برجام و اجرای تعهدات‌مان باشد. در حالی که نشست وزرای خارجه کشورهای عضو برجام طبق برنامه‌ریزی اعلام شده باید روز دوشنبه (اول دی ماه) برگزار شود، ایران و اروپا روزهای پرتنشی را تجربه می‌کنند. ایران بیانیه سه کشور اروپایی در محکومیت اعدام روح‌الله زم به علاوه اقدام نمایندگان پارلمان اروپا در تصویب قطعنامه‌ای ضدایرانی را دخالت در امور داخلی خود و تلاش برای تحت فشار قرار دادن مضاعف تهران می‌داند. با این‌همه برخی دیپلمات‌های اروپایی می‌گویند که برخلاف ظاهر این تنش‌ها، رابطه ایران و اروپا روی زمین چندان پرآشوب و غیرقابل کنترل نیست. اخیرا جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا تاکید کرده بود که نشست روز چهارشنبه کمیسیون مشترک برجام که به شکل مجازی برگزار شد در حقیقت تلاش دوباره برای حفظ توافق هسته‌ای بوده است. از سوی دیگر برخی کارشناسان معتقدند که موضع‌گیری‌های اخیر اروپا صرفا تلاش برای سهم‌خواهی از توافقی است که دیر یا زود میان امریکا و ایران برای بازگشت همه به برجام صورت خواهد گرفت. اروپایی‌ها در سه سال گذشته در دفاع از برجام در حوزه سیاسی کارنامه قابل‌قبولی از خود به‌جا گذاشتند و دیدیم که عدم همراهی آنها با دونالد ترامپ در شورای امنیت سازمان ملل متحد آن‌هم در چند نوبت به انزوای سیاسی واشنگتن و عدم شکل‌گیری اجماع علیه تهران منتهی شد اما در حوزه عمل اروپایی‌ها جز تسلیم بی‌‌قید و شرط تحریم‌های امریکا، نوآوری دیگری از خود نشان ندادند و بیم این را دارند که ایران این‌بار آنها را بازیگری جدی در توافق حساب نکند.

پیش‌بینی می‌شود که در نشست روز دوشنبه وزرای کشورهای عضو برجام نیز، همگی شاهد موضع‌گیری‌های سخت از طرف محمدجواد ظریف، وزیر خارجه در مخالفت با هرگونه بازگشایی مجدد برجام یا تلاش برای اضافه کردن مسائل غیرهسته‌ای به آن باشیم. در حال حاضر به نظر می‌رسد که تنها راه موجود برای حفظ توافق هسته‌ای، بازگشت اعضای اولیه توافق از جمله امریکا به اجرای تمام تعهدات‌شان باشد. هر تلاشی برای افزودن متمم هسته‌ای به برجام یا برهم ریختن ماهیت هسته‌ای توافق و اضافه کردن مفاد غیرهسته‌ای به آن نه تنها اوضاع میان ایران و 1+5 را به پیش از جولای سال 2015 و حصول برجام بازمی گرداند بلکه این‌بار می‌تواند دو طرف را در بستر پرآشوب‌تری هم قرار بدهد. ایران این‌بار برای دومین‌بار در بیست سال گذشته تجربه خیانت اروپا و امریکا به توافق نوشته شده را در مشت دارد و به آسانی تن به توافقی سه باره نخواهد داد.

در حال حاضر کشورهای مقابل ایران، از چین و روسیه تا تروییکای اروپایی و امریکای جو بایدن باید بدانند که زمانی برای زورآزمایی و محک مقاومت ایران باقی نمانده است. برجام در چند قدمی مرگ کامل قرار دارد و مرگ توافق هسته‌ای برای اروپا و امریکا یعنی از دست رفتن نخستین دستاورد دیپلماتیک با توسل به چندجانبه‌گرایی، تحلیل توان نظارت بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران و البته تن دادن به تشدید تنش در منطقه غرب آسیا و حوزه کشورهای خلیج‌فارس آن‌هم در شرایطی که این منطقه هم‌اکنون نیز به انباری از باروت و البته شکاف‌های سیاسی تبدیل شده است. امروز بازماندگان در برجام نباید این نکته را فراموش کنند که ریاست‌جمهوری جو بایدن عصای معجزه‌گری نیست که تخته سیاهی که روی آن در سه سال گذشته لیستی از بدعهدی‌های 1+4 نوشته شده را ناگهان سفید کند. ایران می‌گوید حاضر به بازگشت به تعهدات هسته‌ای است اما پس از رفع تحریم‌های هسته‌ای. این مطالبه ایران نه زیاده‌خواهی نه درخواست یک گروه خاص سیاسی در ایران است بلکه بدهی جامعه جهانی به کشوری 80 میلیونی است که تا یک سال پس از خروج امریکا از برجام به گواه گزارش‌های متعدد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تمام تعهداتش در برجام پایبند بود. آنچه اروپا و امریکا باید بدانند این است که با تظاهر به فراموشی، ایران طلبکار، بدهکار نخواهد شد.

منبع: روزنامه اعتماد