قرارگاه خاتم‌الانبیا؛ بازوی اقتصادی سپاه یا بازوی سازندگی دولت‌ها؟

محمدحسن نجمی- با دقت به در و دیوار برخی سازه‌های شهری، برخی اتوبان‌ها، ورودی برخی کارگاه‌ها یا حتی میادین نفتی، یک لوگوی سبز رنگ را می‌توان دید؛ دو مربع که با زاویه 45 درجه روی یکدیگر قرار گرفته و آرم «جمهوری اسلامی» هم در مرکز این دو مربع.  زیر این لوگو نوشته می‌شود: «قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا».

به گزارش روزنامه اعتماد، زیرمجموعه سپاه پاسداران است و به تعبیر ناظران، «بازوی اقتصادی سپاه» و به تعبیر فرمانده فعلی قرارگاه، «بازوی سازندگی دولت‌ها». پروژه‌های ریز و درشتی را در دست اجرا می‌گیرند اما خیلی سال است که «قرارگاه» دیگر فقط به پروژه‌های کوچک رضایت نمی‌دهد و در جهت به دست آوردن پروژه‌های کلان گام برمی‌دارد. شاهد این ادعا گفته‌های جانشین وقت قرارگاه خاتم‌الانبیا در سال 1392 است که تاکید کرده بود: «قرارگاه خاتم در پروژه‌های زیر 100 میلیارد تومان ورود پیدا نمی‌کند.»  به گفته سردار غفور، «قرارگاه خاتم بیشتر در پروژه‌هایی ورود پیدا می‌کند که امکان ورود بخش خصوصی به آن به دلایل مختلف وجود نداشته باشد.» اما حالا یعنی 9 سال بعد از آن سخنان، سردار حسین هوش‌السادات، فرمانده قرارگاه می‌گوید: پروژه زیر هزار میلیارد تومان را نمی‌پذیریم؛ البته به دلیل حمایت از بخش خصوصی.

خشت اول

معمولا هر ساله 10 روز پایانی آذر ماه از قرارگاه خاتم در رسانه‌ها زیاد شنیده می‌شود؛ چراکه 23 آذر ماه سالگرد تاسیس این قرارگاه است. سنگ بنای «قرارگاه» ‌سال 1368 گذاشته شد؛ زمانی که جنگ تحمیلی پایان یافته بود و تجهیزات مهندسی سپاه که در طول جنگ از آنها استفاده می‌شد، فعالیتی نداشتند. در وب‌سایت این قرارگاه، تاسیس آن را «در راستای اوامر رهبر معظم انقلاب مبنی بر مشارکت در امر بازسازی کشور» دانسته که سپاه هم در همین زمینه «بخشی از منابع و توان سازندگی خود را وارد عرصه سازندگی» کرد تا این نهاد به قول بسیاری اقتصادی سپاه رسما تشکیل شود؛ در زمان فرماندهی کل «محسن رضایی».

طبق آنچه تاکید شده، قرارگاه خاتم بر اساس اصل 147 قانون اساسی تشکیل شده است: «دولت‌ باید در زمان‌ صلح‌ از افراد و تجهیزات‌ فنی‌ ارتش‌ در کارهای‌ امدادی‌، آموزشی‌، تولیدی و جهاد سازندگی‌، با رعایت‌ کامل‌ موازین‌ عدل‌ اسلامی‌ استفاده‌ کند در حدی‌ که‌ به‌ آمادگی‌ رزمی‌ ارتش آسیبی‌ وارد نیاید».

هاشمی‌رفسنجانی سال 1392 در گفت‌وگویی، به چگونگی ورود سپاه در قالب قرارگاه خاتم به فعالیت‌های اقتصادی پرداخته و گفته بود: «سبک فعلی را قبول ندارم که اینها تبدیل به رقیبی آن‌گونه در مالکیت شوند.» او در عین حال به دوران پس از پایان جنگ اشاره کرده و افزوده بود که «هنوز آن موقع جانشین فرمانده کل قوا بودم و همان موقع از نیروهای نظامی و انتظامی و همه خواستم از امکانات مهندسی در اختیارشان که در جنگ برای آنها سرمایه‌گذاری شده و خیلی هم زیاد بود برای اجرای طرح‌ها وارد شوند که خیلی هم موثر بود.» هاشمی‌رفسنجانی در مصاحبه بر این نکته تاکید دارد نیروهای نظامی‌ای که آن زمان وارد پروژه‌ها می‌شدند، «همان‌گونه که در قانون اساسی هست» عمل می‌کردند و «مشکلی نبوده است».

این قرارگاه فرماندهان متعددی را به خود دیده است؛ با فرماندهی «محمد وفایی» آغاز شد و با «محمدباقر قالیباف»، «عبدالرضا عابد»، «رستم قاسمی»، «ابوالقاسم مظفری‌شمس»، «عبادالله عبداللهی» و «سعید محمد» ادامه یافت و پس از استعفا/ برکناری پرحاشیه «محمد»، «حسین هوش‌السادات» سکان قرارگاه خاتم را بر عهده گرفت. فرمانده این قرارگاه در سلسله مراتب از سوی فرمانده کل سپاه منصوب و او در واقع «جانشین فرمانده قرارگاه خاتم» می‌شود و فرمانده اصلی همان فرمانده کل سپاه است ولی اصطلاحا به فرد منصوب شده «فرمانده قرارگاه» گفته می‌شود.

فعالیت اقتصادی نه؛ فعالیت عمرانی

با وجود اینکه فعالیت‌های اقتصادی سپاه از طریق دو شاخه «قرارگاه خاتم» و «بنیاد تعاون سپاه» صورت می‌گیرد، اما مقامات سپاه فعالیت «اقتصادی» سپاه را رد می‌کنند و آن را در راستای فعالیت «عمرانی و سازندگی»  می‌دانند. 

عبدالله حاجی‌صادقی، جانشین وقت نماینده ولی‌فقیه در سپاه، سال 1393 گفته بود: «حقیقتا ورود سپاه پاسداران در حوزه اقدامات اقتصادی هرگز منفعت‌طلبانه و تاجر‌مآبانه نبوده است که زمینه‌ساز فساد اقتصادی و... شود.»

او یکسال بعد هم تاکید کرده بود که «سپاه اگر به حوزه اقتصادی نیز ورود کند در راستای منفعت شخصی یا اقتصادی نیست، بلکه سبب صیانت از انقلاب این ورود را انجام می‌دهد.» حاجی‌صادقی تاکید کرده بود که «دولتمردان باید این نگاه را داشته باشند که سپاه رقیب وزارتخانه‌ها نیست و اگر به حوزه‌ای هم ورود کند هدف آن تحکیم جایگاه دولت اسلامی است.»

این نگاه در بین فرماندهان ارشد سپاه جاری است و از همین منظر، از فعالیت‌های قرارگاه خاتم دفاع می‌کنند.

قرارگاه هلدینگ‌ها

اما این قرارگاه که 23 آذر ماه سالگرد تاسیس‌اش بوده، کم‌کم با گذر زمان بر حوزه فعالیت‌های آن افزوده شده است. در حال حاضر این قرارگاه در قالب 7 هلدینگ فعالیت دارد که البته هر کدام از شرکت‌های متعددی تشکیل شده‌اند.

هلدینگ نفت، گاز و پتروشیمی

یکی از راهبردی‌ترین و مهم‌ترین زمینه‌های فعالیت این نهاد در دهه‌های اخیر بوده است. در زمان دولت‌های محمود احمدی‌نژاد و تحت تاثیر تحریم‌ها، قرارگاه خاتم پروژه‌های اصلی توسعه میادین پارس جنوبی و همین‌طور عسلویه را در دست گرفت. فعالیت‌های قرارگاه خاتم در زمینه نفت و گاز و پتروشیمی، از سال 1377 و «با کسب مجوز فرماندهی معظم کل قوا در 14/11/77» رسما فعالیت خود را آغاز کرد. 20 سال بعد، یعنی سال 1397 مجموعه‌های فعال در زمینه‌های نفت و گاز و پتروشیمی تجمیع شدند و هلدینگ فعلی را تشکیل دادند. «طرح توسعه فازهای 13، 15، 16، 22، 23 و 24 پارس جنوبی»، «خطوط انتقال نفت، گاز، فرآورده و تلمبه‌خانه و خطوط انتقال آب» و ... از جمله مهم‌ترین پروژه‌های اجرا شده در این هلدینگ بوده‌اند.

هلدینگ صنعت و  معدن

یکی دیگر از هلدینگ‌های قرارگاه خاتم است. «معدن سرب و روی انگوران»، «معادن جنوب کرمان»، «معادن مس نایین» و ... از جمله پروژه‌های این هلدینگ است. بخش صنعت و معدن در قرارگاه خاتم، از سال 1397 به شکل هلدینگ مشغول کار است.

هلدینگ نیرو و کشاورزی

از سازمان‌های تابعه قرارگاه خاتم است که بنا به نوشته وب‌سایت این نهاد، فعالیت‌های خود را از طریق «مدیریت، مشاوره، طراحی، سرمایه‌گذاری، تدارکات، اجرا و بهره‌برداری از طرح‌ها و پروژه‌هایی در گستره داخل و خارج از کشور» دنبال می‌کند. «سد‌سازی»، «امور ریلی»، «نیروگاه»، «خطوط انتقال آب»، «خطوط انتقال نفت»، «آبیاری و زهکشی» و ... ازجمله زمینه‌های فعالیت این هلدینگ است. «پروژه خط 7 مترو تهران»، «احداث قطار برقی گلشهر کرج - شهر جدید هشتگرد»، «مترو فرودگاه امام حد فاصل شاهد تا پرند» و ... از جمله پروژه‌های هلدینگ نیرو و کشاورزی ذیل قرارگاه خاتم است. حضور در پروژه سد «گتوند» که حواشی زیادی هم دارد، از دیگر اقدامات این هلدینگ است.

هلدینگ راه و شهرسازی

این بخش از فعالیت‌های قرارگاه، از قدیمی‌ترین زمینه‌های کاری‌شان بوده است. از سال 1368 قرارگاه سازندگی کربلا ذیل قرارگاه خاتم، «به عنوان مجری طرح یا پیمانکار، با پشتوانه توان مهندسی و تجارب دوران دفاع مقدس وارد عرصه سازندگی کشور» شد و در زمینه‌های «حمل و نقل»، «سد و شبکه»، «خطوط انتقال»، «صنایع معدنی»، «ابنیه» و ... فعالیت دارد. به نوشته وب‌سایت قرارگاه خاتم، «سال 1397 با تغییر و تحول ساختاری و تخصصی‌سازی قرب‌ها و گروه‌های تخصصی قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا، نام گروه تخصصی کربلا به هلدینگ تخصصی راه و شهرسازی تغییر کرد.»

«پارک موزه دفاع مقدس»، «پل طبیعت تهران»، «مصلی تهران»، «تونل صدر، نیایش»، «راه‌آهن شیراز- اصفهان» و ... از جمله پروژه‌های متعدد این بخش از قرارگاه خاتم بوده است.

هلدینگ دریایی و موسسات تابعه آن

از سال 1370 فعالیت خود را آغاز کرد. «شکست انحصار شرکت‌های خارجی در اجرای پروژه‌های دریایی و انجام پروژه‌های خاص در این حوزه و استقلال نظام مقدس جمهوری اسلامی در این صنعت نظیر توسعه بنادر شهید رجایی، بندر بزرگ پارس جنوبی و...» و «حساسیت‌های بالا و رعایت مفاد پدافند غیرعامل در حوزه ساحلی در جنوب کشور (به خصوص خلیج‌فارس) و غیرقابل اعتماد بودن شرکت‌های خارجی» از جمله دلایل تشکیل این هلدینگ در مجموعه قرارگاه خاتم بوده است.

«طرح و اجرای طولانی‌ترین اسکله بتنی مجاور ساحل در 6 پست و طول کل 1800 متر»، طراحی، تامین مصالح و احداث پروژه‌هایی مانند «بندر پتروشیمی پارس»، «بندر شهید رجایی فاز 1 و 2 و قسمت اول از فاز 3»، «بندر خدماتی و صادراتی تنبک (‌عسلویه‌)»، «فاز 1 بندر شهید بهشتی چابهار»، «بزرگ‌ترین جزیره مصنوعی در مجاورت جزیره کیش» و ... از جمله اقدامات هلدینگ دریایی قرارگاه خاتم بوده است.

هلدینگ  تخصصی  مهندسین  مشاور

از جمله هلدینگ‌های قرارگاه خاتم است که «بیش از 1100 نفر نیروی تمام وقت در حوزه مهندسی» دارد. «طرح توسعه و ساماندهی حرم مطهر امام علی (ع)»، «بیمارستان 1000 تختخوابی تدبیر تبریز»، «ساماندهی و توسعه حرم امام حسین (ع)»، «خدمات مشاور طراحی پدافند غیر عامل فازهای 17 و 18 پارس جنوبی»، «طراحی و مهندسی فازهای 15و16»، «طرح توسعه میدان گازی پارس جنوبی»، «طراحی و مهندسی فاز 13 طرح توسعه میدان گازی پارس جنوبی»، «طراحی و مهندسی خط انتقال گاز بصره، نفط‌خانه بغداد» و «طراحی و مهندسی تونل آب کرج (سد امیرکبیر به تهران)» از جمله پروژه‌هایی است که این بخش از قرارگاه خاتم انجام داده است.

هلدینگ فناوری اطلاعات و ارتباطات

از زمان تشکیل، این هلدینگ در سال 1384 با نام گروه تخصصی «سماوات» شناخته می‌شده، در حوزه صنعت برق، مخابرات و فناوری اطلاعات (ICT) فعالیت داشته است. به نوشته وب‌سایت قرارگاه، گروه «سماوات» با بهره‌گیری از «سرمایه‌های انسانی فاوا (فناوری اطلاعات و ارتباطات) سپاه و توانمندی‌های موجود در قرارگاه خاتم در سال اول تاسیس خود، شبکه ماهواره‌ای سماوات» را راه‌اندازی کرد. سال 1397 هم مانند سایر هلدینگ‌های قرارگاه، نامش تغییر کرد و به «هلدینگ تخصصی فناوری اطلاعات و ارتباطات» تبدیل شد.

فعالیت‌های اجتماعی

قرارگاه خاتم در حوزه اجتماعی و فرهنگی هم فعالیت دارد. «سیاستگذاری، برنامه‌ریزی، هدایت، کنترل و نظارت بر فعالیت‌های کشاورزی و محرومیت‌زدایی»، «کمک به رفع فقر و محرومیت و همچنین بهبود وضعیت معیشت مردم»، «پیوند مردم با نظام مقدس جمهوری اسلامی»، «ایجاد محبوبیت و اثبات کارآمدی نظام مقدس جمهوری اسلامی»، «ایجاد بارقه امید و نشاط و رشد اقتصادی مردم»، «ترمیم خرابی‌ها و آبادانی مملکت و نمایش شکوه نظام اسلامی»، «حفظ شور و شعف برای پاسداری از نظام و جلوگیری از کاهش شور و شوق» و «حل مشکل مردم محروم و ستمدیده» اهداف قرارگاه خاتم از اجرای پروژه‌های محرومیت‌زدایی است که ذیل حوزه اجتماعی این مجموعه فعالیت می‌کند.

پیوست  فرهنگی

این قرارگاه یک پیوست فرهنگی هم دارد که در آن بر «تامین روحانی و عنصر فرهنگی متناسب با استعداد نیروی انسانی و اقتضائات محیط کاری»، «تدارک تجهیزات و اعتبارات مالی و ابزاری جهت اجرای برنامه‌های فرهنگی و تبلیغی پیش‌بینی شده»، «ایجاد نمازخانه در شأن والای نماز و متناسب با جمعیت کارگاه» و ... از جمله الزامات آمده در این پیوست است.

قراردادهای شهرداری و دولت احمدی‌نژاد با قرارگاه

این قرارگاه برای برخی «خیر» دارد و گویا «خیر» آن برای برخی «شهرداران تهران» بیشتر است؛ شاید هم آن برخی شهرداران تهران برای قرارگاه «خیر» دارند. مثلا محمود احمدی‌نژاد زمانی که شهردار تهران بود، مراودات زیادی با قرارگاه خاتم داشت. او سال 1382 در واکنش به واگذاری برخی پروژه‌های سازمان متبوعش به قرارگاه خاتم گفته بود: «یکی از شرکت‌های وابسته به بنیاد مستضعفان و همچنین قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا وابسته به سپاه پذیرفته‌اند با پایین‌ترین قیمت در خدمت مردم باشند.» او سال 1383 هم درباره قراردادهای متعددی که شهرداری تهران با قرارگاه خاتم منعقد کرده بود، توضیح داد که «حجم قراردادهای شهرداری با قرارگاه خاتم کمتر از 10 درصد مجموعه عملیات عمرانی شهرداری است. مجموع قراردادهایی که شهرداری تهران با قرارگاه خاتم برای سال‌های 1382 و 1383 منعقد کرده، به ارزش 100 میلیارد تومان است که این رقم نمی‌تواند عملیات عمرانی تهران را در انحصار این قرارگاه قرار دهد.»

برای درک بهتر 100 میلیارد تومان در سال 1382 و 1383 باید ذکر شود که شهریور 1383، قیمت هر دلار امریکا 880 تومان و هر سکه طرح قدیم، یکصد هزار تومان بوده است که 100 میلیارد تومان آن زمان می‌شده یک میلیون قطعه سکه طرح  قدیم.

این مراودات، پس از رییس‌جمهوری شدن احمدی‌نژاد همچنان ادامه داشت؛ خصوصا پس از تحریم‌های بین‌المللی. در آن زمان برخی پروژه‌های نفتی و گازی به صورت «ترک تشریفات» به قرارگاه خاتم واگذار می‌شد. حتی مراودات آنقدر زیاد شد که مرحوم رستم قاسمی از فرماندهان سابق قرارگاه خاتم، وزیر نفت دولت احمدی‌نژاد شد.

قرارداد 20 هزار میلیاردی قالیباف و قرارگاه

زمانی که محمدباقر قالیباف شهردار تهران بود نیز قراردادهای پر سر و صدایی بین شهرداری تهران و قرارگاه بسته شد. تیر ماه 1393 خبرگزاری ایسنا در گزارشی اعلام کرد که «شهرداری تهران دوم خردادماه با قرارگاه خاتم‌الانبیا تفاهمنامه‌ای20 هزار میلیارد تومانی منعقد کرده تا بخش اعظمی از پروژه‌های عمرانی شهر یا به نوعی کل این پروژه‌ها توسط سپاه انجام شود». بر پایه این تفاهمنامه، بنا شده بود که از 20 هزار میلیارد تومان، «10 هزار میلیارد تومان به صورت نقدی و 10 هزار میلیارد تومان به صورت غیرنقدی از طریق تهاتر به سپاه تعلق گیرد».

گلایه‌های تند از روحانی

در دولت‌های حسن روحانی اما بابت اینکه برخی پروژه‌ها از سوی آنها اجرا نمی‌شد، برخی فرماندهان سپاه از دولت انتقاد می‌کردند. تیر ماه 1396 و پس از انتخابات ریاست‌جمهوری دوازدهم، سردار عبادالله عبداللهی فرمانده وقت قرارگاه خاتم، در یک گفت‌وگوی تلویزیونی به ‌شدت از دولت روحانی انتقاد کرد: «از دولت روحانی گلایه شدید دارم....آیا سزاوار است دولت با تفنگ و بی‌تفنگ مطرح شود.»

اشاره او به سخنان روحانی است که در مراسم افطاری با فعالان اقتصادی درباره اجرای اصل 44 قانون اساسی گفته بود: «بخشی از اقتصاد دست یک دولت بی‌تفنگ بود که آن را به یک دولت با تفنگ تحویل دادیم، این اقتصاد و خصوصی‌سازی نیست». 

او 21 آذر 1395 در یک نشست خبری هم به قرارداد ساخت کشتی بین ایران و کره جنوبی اشاره کرده و گفته بود: «اینکه به ظرفیت داخل توجه نمی‌شود خود خیانت است... رییس‌جمهوری دستور عاجلانه لغو این قرارداد را صادر کند...این قرارداد بی‌توجهی به وضعیت داخل است و باید حذف شود.»

قرارگاه در ونزوئلا

سردار عبداللهی همچنین گفته بود که «گاهی این نکته مطرح می‌شود که قرارگاه عرصه را بر پیمانکاران داخلی تنگ کرده، اما ما تنها عرصه را بر خارجی‌ها تنگ کرده‌ایم.» این در حالی است که پس از اجرای برجام، دولت وقت، تلاش زیادی داشت تا سرمایه‌گذاران خارجی را وارد کشور کند.

اما در حالی که آن زمان به گفته فرمانده وقت عرصه را برای شرکت‌های خارجی «تنگ» کرده بودند، خود قرارگاه در ونزوئلا نقش شرکت خارجی را پیدا کرده است و آنجا «خدمات فنی و مهندسی در حال انجام» دارد. همچنین این قرارگاه در پروژه متروی کاراکاس نیز فعال است. در عراق هم پروژه بازسازی عتبات را بر عهده دارد.به هر شکل این قرارگاه امروزه یکی از قوی‌ترین نهادهای اقتصادی در میان بخش «دولتی»، «خصوصی» و «خصولتی» است؛ قرارگاهی که زیرمجموعه یک نهاد نظامی است و گردش مالی بالایی دارد و با گذشت 33 سال از تاسیس‌اش به سطحی از قدرت اقتصادی رسیده که شاید کسی در روزهای ابتدایی تاسیس فکرش را هم نمی‌کرد.