کابوس جدید آمریکا و اسرائیل؛ ویژگی‌های صیاد تاکتیکی، جدیدترین سامانه پدافند موشکی ایران

در هفته‌های اخیر نام «سامانه پدافند هوایی موشکی صیاد تاکتیکی» بارها به گوش خورده است (خصوصاً پس از نمایش ماکتی از آن در نمایشگاه امسال آرمیا در روسیه). این سامانه به عنوان یکی از جدیدترین طراحی های صورت گرفته در صنایع هوافضای وزارت دفاع و با مشارکت نیروی پدافند هوایی ارتش، دارای چندین ویژگی جدید است که آن را به گزینه اصلی جایگزینی سامانه‌های فعلی عرصه دفاع هوایی کشور تبدیل می‌کند. در این گزارش به مشخصات و ویژگی‌های سامانه صیاد تاکتیکی پرداخته‌ایم.

سابقه سامانه‌های پدافند هوایی بومی

قدمت فعالیتهای نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در زمینه پدافند هوایی همچون حوزه موشکی زمین به زمین به چند دهه قبل باز می‌گردد.

در دهه ۱۳۷۰ موشکهای دوش پرتاب، موشک بُرد کوتاه «شهاب ثاقب» و بُرد متوسط «صیاد-۱» محصولات حوزه پدافندی بودند. دوش پرتاب ها با جستجوگر حرارتی نیازی به سامانه‌های جانبی نداشتند و شهاب ثاقب هم تحت سامانه «یازهراء» در کنار سامانه راداری «اسکای گارد» به کار گرفته می‌شد.

طبق اطلاعات در دسترس، در صیاد-۱ هم صرفاً «موشک» ساخت ایران بوده و سایر اجزای سامانه خارجی بودند. صیاد-۱ که در فروردین ۱۳۷۸ با موفقیت علیه هدف پرنده آزمایش شد، موشکی با طول حدود ۱۱ متر، جرمی بالغ بر ۲۳۰۰ کیلوگرم و سرعت حدود ۴ ماخ (۴ برابر سرعت صوت) و برد ۳۴ کیلومتر و ارتفاع پرواز ۲۴ کیلومتر بود که به صورت تکی از روی پرتابگر ثابت شلیک می‌شد.

از آنجا که بررسی‌ها نشان می‌داد که ۴۰ تا ۵۰ درصد تهدیدات هوایی در آن مقطع، در بُرد متوسط دسته بندی می شوند، در دهه ۱۳۸۰ فعالیتها برای بومی سازی سامانه «هاوک» که آن هم در برد متوسط عمل می‌کرد، شدت گرفت.

قبل از آن، فعالیتهای مختلفی برای تعمیر و نگهداری و متحرک سازی آن در جهاد خودکفایی پدافند هوایی ارتش (نیروی هوایی وقت) انجام شده بود که شناخت بالایی از این سامانه ایجاد می‌کرد.

در فروردین ۱۳۸۸ موشک «شاهین» به عنوان نمونه بومی موشک سامانه هاوک اما با سامانه های الکترونیکی و جستجوگر راداری پیشرفته و به روز ساخته شد.

 

اجزاء اصلی سامانه پدافند هوایی مرصاد

 

یک سال بعد هم سامانه «مرصاد» به عنوان نمونه بومی سامانه هاوک مشتمل بر رادار کشف، رادار ردگیری و رادار جستجوی ارتفاع پایین و سایر اجزاء کنترل و فرماندهی سامانه رونمایی شد که موشک شاهین را به کار می گرفت.

در شهریور سال ۱۳۹۰ هم موشک «شلمچه» با تغییراتی نسبت به شاهین به تولید رسید. این موشک‌ها امکان عملیات با سامانه هاوک را هم داشتند. موشک‌های شاهین و شلمچه بُردی بین ۴۰ تا ۴۵ کیلومتر، ارتفاع هدف ۱۴ تا ۱۸ کیلومتر، طول بدنه حدود ۵ متر و جرمی در حدود ۶۳۷ کیلوگرم و سرعت کمتر از ۳ ماخ داشتند.

 

جستجوگر راداری موشک شلمچه

 

در ادامه، ضمن تولید سامانه مرصاد و تحویل آن به نیروی پدافند هوایی ارتش، کار ارتقاء و به روز رسانی آن هم به صورت مستمر ادامه پیدا کرد و از «مرصاد-۲» با بهبود در بُرد رادار خصوصاً در برابر اهداف با سطح مقطع راداری کم که تا امروز هم این روند ادامه داشته و سامانه «مرصاد-۲۱» هم ساخته شده است.

در این سیر تحول، «مرصاد-۱۶» نقش شاخصی دارد که در آن تمام اجزاء سامانه به صورت کاملاً متحرک در آمده و موشکهای «شلمچه-۲» که دارای طراحی بال متفاوتی هستند به خدمت گرفته شدند.

شلیک موشک شلمچه-۲ از پرتابگر سامانه مرصاد-۱۶

 

این موشک‌ها به واسطه دهانه بال کمتر، قابلیت شلیک از محفظه (کنیستر) را پیدا کرده‌اند. گفته می‌شود که سامانه مرصاد امکان استفاده از رادارهای آرایه فازی پیشرفته «حافظ» و گونه‌ای از «نجم-۸۰۴» را هم دارد که می تواند جایگزین تمام رادارهای آن شده و در نتیجه، سامانه در کمترین حالت ممکن به یک خودروی رادار و یک خودروی پرتابگر موشک تقلیل یافته است که چابکی فراوانی به آن می‌دهد. البته امکان متصل شدن به چندین پرتابگر برای هر رادار ممکن است.

ورود به عرصه سامانه‌های مدرن با ۱۵ خرداد

در خرداد ماه سال ۱۳۹۸، سامانه سلاح پدافند هوایی موشکی «۱۵ خرداد» رونمایی شد که در ادامه سیر تکاملی استفاده از موشک های صیاد-۲ و ۳ به تولید رسید.

این دو موشک در ابتدا تحت سامانه «تلاش» با سامانه سلاح روسی «اس-۲۰۰» مورد استفاده قرار می گرفتند که قابلیت درگیری با یک تا دو هدف را به آنها می داد.

این موشک ها بعداً از سامانه اس-۲۰۰ استقلال پیدا کرده و در نهایت در قالب سامانه ۱۵ خرداد به یک سامانه جدید با قابلیت های بسیار بیشتر ملحق شدند.

صیاد-۲ و ۳ موشک هایی با طول ۶.۱ متر، قطر بدنه ۴۰ سانتی متر، جرم حدود ۱۰۰۰ کیلوگرم و بردهای به ترتیب ۷۵ و ۱۲۰ کیلومتر هستند که اولی در سال ۱۳۹۲ و دومی در سال ۱۳۹۶ به بهره برداری رسیدند.

این موشک ها دارای سوخت جامد پیشرفته بوده و هر دو قابلیت انهدام اهداف در ارتفاع ۲۷ کیلومتر را دارند و از پرتابگر متحرک دارای محفظه (کنیستر) پرتاب می شوند.

 

سامانه ۱۵ خرداد شامل رادار نجم-۸۰۴ و پرتابگر موشکهای صیاد-۳

 

اما در سامانه ۱۵ خرداد به واسطه گونه پیشرفته رادار بومی آرایه فازی نجم-۸۰۴، قابلیت درگیری همزمان با ۶ هدف شامل اهداف آیرودینامیک مانند هواپیما و بالگرد و پهپاد و موشک و نیز برخی انواع موشک های بالستیک ایجاد شده است.

این سامانه قابلیت کشف اهداف معمولی را در برد بیش از ۱۵۰ کیلومتری و اهداف پنهانکار را در برد ۸۵ کیلومتری دارد. به واسطه طراحی پیشرفته سامانه، امکان آماده عملیات شدن از حالت حرکت یا خارج شدن عملیات و حاضر به راه شدن آن در زمان حدود ۵ دقیقه ممکن است.

سامانه ۱۵ خرداد همچون نسل های جدید مرصاد در کمترین اجزاء شامل یک رادار نجم و یک پرتابگر ۴ تایی موشک است اما قابلیت افزوده شدن یک رادار جستجوی اولیه هم ضمن امکان اتصال به شبکه یکپارچه پدافند هوایی برای آن ایجاد شده است. سامانه ۱۵ خرداد با مجهز شدن به رادار پسیو (غیرفعال) جوشن به قابلیت جدید دیگری دست پیدا کرد. این سامانه در رزمایش های سالهای اخیر مورد استفاده قرار گرفته است.

 صیاد تاکتیکی چگونه شکل گرفت؟

تجربه گرانبهایی با توسعه سامانه «باور۳۷۳» به دست آمد که شامل تشکیل دفتر طراحی مشترک بین سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع و نیروی پدافند هوایی ارتش برای اجرای هرچه دقیق تر و صحیح تر فرایند تحقیق و طراحی و ساخت و آزمایش سامانه باور بود و بار دیگر برای توسعه یک سامانه میانبُرد با مفاهیم منطبق بر نیازهای صحنه نبردهای مدرن به کار گرفته شد.

حاصل کار در قدم اول، سامانه‌ای بود که بازخوردهای مختلف آن چه از نظر تعداد نفرات کاربر، سرعت عمل در جابجایی و قابلیت های نرم افزاری با نیاز نیروی پدافند هوایی کمی فاصله داشت. در نتیجه گام های تکاملی بر اساس موارد مدنظر خصوصاً سرعت عمل و قدرت تحرک و واکنش سریع تعریف شد تا سامانه اصلاح شده بتواند خیلی سریع در محل مورد نیاز عملیات مستقر و آماده فاز درگیری شده یا هرچه سریع تر و در کوتاه‌ترین زمان ممکن بعد از شلیک موشک بتواند جمع آوری شده و به موقعیت جدید منتقل شود.

همچنین با دستاوردهای جدید حوزه نرم افزار و الکترونیک و پردازش سیگنال و بهبود کشف اهداف، ارتقاءهایی به دست آمد و در نهایت حاصل تبدیل به سامانه‌ای با نام «صیاد تاکتیکی» شد.

 

 

رونمایی از صیاد تاکتیکی در رژه روز ارتش

 

سامانه صیاد تاکتیکی برای اولین بار در رژه روز ارتش در فروردین سال ۱۴۰۱ مشاهده شد. ساختار کلی آن که شامل سه پرتابگر موشک از خانواده صیاد-۲ و ۳ بود که نشان می داد با قرار دادن رادار و پرتابگرهای موشک روی یک خودرو، در جهت فشرده و چابک سازی حداکثری سامانه گام برداشته شده است.

این ساختاری است که در سامانه ای مانند سوم خرداد هم دیده می شود و البته نشان دهنده تغییر رویه طراحی سامانه های پدافندی ساخت وزارت دفاع از سبک و سیاق غربی به شرقی بود.

در چندین نوع از سامانه های روسی مدرن، تلاش شده است تا با قرار دادن رادار و موشک روی یک خودرو حداکثر قابلیت تحرک ایجاد شود. ایجاد تحرک بالا از چند دهه پیش به شاخصه ای در بین محصولات پدافندی شوروی سابق و روسیه تبدیل شده که طبعاً الهام بخش سامانه هایی در سایر کشورها هم شده است.

 

نمای روبروی سامانه صیاد تاکتیک

 

رادار به کار گرفته شده در صیاد تاکتیکی از خانواده رادارهای نجم-۸۰۴ به نظر می رسد که از نوع آرایه فازی فعال است. چند ماه بعد از رژه روز ارتش و در نمایشگاه دستاوردهای وزارت دفاع در شهریور ۱۴۰۱ تصاویری از سامانه صیاد تاکتیکی و دو موشک در کنار آن منتشر شد.

در این نمایشگاه، سامانه در حالت آماده به کار قرار داشت که مشخص کرد موشک های آن از نوع عمود پرتاب هستند. این نشان دهنده یک تمایز بزرگ بین صیاد تاکتیکی و سامانه های میانبُرد قبلی مانند «جوشن» و «۱۵ خرداد» و انواع «مرصاد» بود.

تا پیش از این، در ایران سامانه «باور۳۷۳» در برد بلند و «زوبین» و «دزفول» در برد کوتاه دارای قابلیت پرتاب عمودی موشک های پدافندی بودند که حالا صیاد تاکتیکی هم به آنها اضافه شده است.

به واسطه قابلیت پرتاب عمودی، سرعت واکنش سامانه در مواجهه با تهدیدات به علت زاویه سمتی حمله دشمن افت نمی‌کند و همچنین سامانه می‌تواند همزمان موشک‌هایی را به چند سمت بدون نیاز به تغییری در سمت پرتابگر شلیک کند.

در کنار این سامانه، موشکی شبیه به «صیاد-۳» دیده می شد که تفاوت هایی در شکل و موقعیت بال های میانی و بالک های کنترلی آن قابل تشخیص بود. همچنین یک موشک کوچک و کوتاه بُرد که هیچ اطلاعاتی از آن و حتی مرتبط بودن آن با صیاد تاکتیکی هم منتشر نشد.

همین سامانه در رزمایش پدافند هوایی «مدافعان آسمان ولایت ۱۴۰۱» در اسفند ماه هم حاضر شده و تصاویر خروج آن از تونل های زیرزمینی پدافند هوایی در کنار سایر سامانه ها ارائه شد.

 

نمای جلویی خودروی حامل سامانه صیاد تاکتیکی

در رژه ۲۹ فروردین ۱۴۰۲، سامانه صیاد تاکتیکی باز هم حاضر شد اما با یک تفاوت مشهود و آن هم تغییر رادار. به وضوح رادار به کارگرفته شده در این سامانه بُعد سوم کوچکتری نسبت به نمونه مشاهده شده در سال قبل داشته و شبیه به رادار پسیو «جوشن» به نظر می رسید.

مصاحبه یکی از معاونین فرماندهی نیروی پدافند هوایی ارتش تأیید کرد که صیاد تاکتیکی از دو نوع رادار فعال و غیر فعال استفاده می کند. در نتیجه گمانه استفاده از رادار جوشن در این سامانه به نوعی تأیید شد.

ویژگی‌های صیاد تاکتیکی

حضور سامانه صیاد تاکتیکی در نمایشگاه آرمیا ۲۰۲۳ مسکو اطلاعات جدیدی راجع به این سامانه در اختیار قرار داد. صیاد تاکتیکی به طور کلی سامانه ای عمل کننده در بُرد متوسط و ارتفاع بالاست که در کمترین تعداد اجزاء شامل یک خودروی حامل رادار و سه پرتابگر عمودی موشک (تلار) است.

موشک‌های این سامانه می‌توانند از ۷۵ تا ۱۲۰ کیلومتر را پوشش دهند که به گفته مسئولان، این بُرد درگیری تا ۱۵۰ کیلومتر هم قابل ارتقاء است. تلار مورد اشاره بر روی یک خودروی کِشنده با قابلیت خارج از جاده (آفرود) بالا مستقر شده است که امکان جابجایی سامانه را در محیط های عملیاتی بهتر فراهم کند.

حضور صیاد تاکتیکی با رادار جدید شبیه به جوشن در رژه روز ارتش در سال ۱۴۰۲

در کنار این جزء اصلی سامانه، پرتابگرهای متحرک بدون رادار اما حامل ۶ موشک عمودپرتاب قابل اتصال به سامانه هستند. معاون تحقیقات صنعتی وزارت دفاع در گفتگوی اختصاصی با تسنیم اشاره ای هم به یک قابلیت خاص سامانه صیاد تاکتیکی داشت.

وی ضمن تصریح برد کشف هدف ۱۸۰ کیلومتری و قابلیت درگیری ۲۴ هدف امکان درگیری این سامانه را ۶ تا ۱۲ هدف بسته به نوع برنامه ریزی آن اعلام کرد. در نتیجه در صورت محقق شدن قابلیت درگیری با ۱۲ هدف که طبعاً نیازمند اتصال دستکم ۲ پرتابگر ۶ تایی به تلار (TELAR: Transporter Erector Launcher And Radar) سامانه است می‌توان گفت توانایی این سامانه دو برابر سامانه ۱۵ خرداد و بالاتر از تمامی سامانه‌های برد متوسط دیگر مانند سوم خرداد در حوزه حجم درگیری همزمان خواهد بود.

ماکت سامانه صیاد تاکتیکی که پرتابگر حامل ۶ موشک در آن مشهود است

 

دیگر نکته ویژه مصاحبه مذکور این بود که اعلام شد: «تفاوت صیاد تاکتیکی در مقایسه با سامانه‌های سوم خرداد و ۱۵ خرداد این است که از یک سامانه خود حفاظتی بهره می‌گیرد، یعنی در یکی از سیلوهای خود دارای یک سامانه کوتاه‌برد است که از صیاد تاکتیکی در مقابل تهدیدات ارتفاع پست محافظت می‌کند».

اولاً لازم به ذکر است که کمترین بُرد درگیری موشک های صیاد-۲ و ۳ برابر ۷ کیلومتر اعلام شده که مانند همه موشک های این رده تا قبل از رسیدن به سرعت کافی امکان درگیری مؤثر با اهداف را ندارند در نتیجه برای پوشش دادن این ناحیه در مجاورت سامانه و برای دفاع از خود آن معمولاً نیاز به استقرار همزمان سامانه های برد کوتاه وجود دارد. اما از آنجا که حداکثر ایجاد قابلیت چابکی و فشردگی اجزاء در سامانه صیاد تاکتیکی مدنظر طراحان بوده با استفاده از راهکار جایدهی احتمالاً به صورت کوادپک یعنی قراردهی ۴ موشک در کنار هم در یک سیلوی بزرگتر، این سامانه به توان درگیری با اهداف در محدوده چند کیلومتری خود هم رسیده است.

به نظر می رسد که موشک کوچک و بی نام و نشانی که در نمایشگاه شهریور سال گذشته وزارت دفاع در کنار صیاد تاکتیکی مشاهده شد همان موشک مورد اشاره معاون تحقیقات صنعتی وزارت دفاع باشد. بر این اساس می توان گفت متخصصان صنعت دفاعی کشور موفق به توسعه اولین سامانه پدافند هوایی موشکی ترکیبی بومی شده اند که به طور همزمان از بیش از یک موشک در پرتابگر خود بهره می برد.

نکته مهم دیگر این است که از آنجا که وجوه تشابهی بین سامانه صیاد تاکتیکی و سامانه صیاد مورد استفاده در ناو شهید سلیمانی دیده شده است که خصوصاً از نظر بُرد درگیری تا ۱۵۰ کیلومتری آنها قابل بررسی است، می توان نتیجه گرفت در صورت ابراز تمایل نیروی دریایی سپاه امکان استفاده از قابلیت کوادپک برای حداکثر کردن تعداد موشکهای برد کوتاه منصوب بر ناو شهید سلیمانی هم توسط صنعت دفاعی حاصل شده است. این حداکثر شدن تعداد موشک های بُرد کوتاه با توجه به افزایش روزافزون تهدیدات متنوع موشکی و پهپادی در بردهای کوتاه بسیار مفید و شاید حتی لازم به نظر می رسد.

در گفتگوی جانشین فرماندهی نیروی پدافند هوایی ارتش با تسنیم اعلام شد که در آینده نزدیک تعداد بیشتری از سامانه باور۳۷۳ و همچنین تحویل گیری صیاد تاکتیکی انجام خواهد شد.(+)

در اینصورت، در آینده شاهد پوست اندازی بیش از پیش پدافند هوایی در بخش موشکی با اتکا به سامانه های جدید بومی باور و صیاد تاکتیکی و زوبین و مجید در رده های مختلف برد خواهیم بود که دفاع بهتری از آسمان کشور در مقابل تجاوز احتمالی بیگانگان رقم خواهند زد.