شاهنامه فردوسی در نظر دنیا چگونه است؟

اعتمادآنلاین| فردوسی تنها شاعری ایرانی نیست بلکه او کسی است که توانست زبان فارسی را احیا کند و از همین روی هم گفته می‌شود که زنده ماندن زبان فارسی مدیون فردوسی است. او، رنج سی‌ساله‌اش و همچنین اثری که از خود به جای گذاشت سبب شد تا فردوسی به یکی از شاخص‌ترین چهره‌های ادبیات ایران در کل دنیا شناخته شود.

رنج سی‌ساله فردوسی حالا قرن‌هاست زبان‌زد چهره‌های برجسته جهان است؛ از شرق تا غرب، بسیاری از خون دلی که فردوسی برای سرودن «شاهنامه» خورده است یاد کرده‌اند.

«شاهنامه» فردوسی در نگاه جهانیان

برتلس، خاورشناس روس در مراسم هزاره فردوسی در سخنانی از بزرگی فردوسی و شاهنامه او چنین گفته است: «مادام که در جهان مفهوم ایرانی وجود خواهد داشت، نام پرافتخار شاعر بزرگ هم که تمام عشق سوزان قلب خود را به وطن خویش وقف کرده بود، جاوید خواهد ماند. فردوسی شاهنامه را با خون دل نوشت، و به این قیمت، خریدار محبت و احترام ملت ایران به خود شد.»

ارنست رنان، لغت‌شناس، فیلسوف و تاریخ‌نگار فرانسوی در کتاب «مطالعات تاریخی و سفرها، نقل از کتاب ایران در ادبیات جهان» آورده است: «فردوسی مظهر اصالت نژاد ایرانی است، به افتخار و معنویت ایمان دارد. بشردوست است و انسانی فکر می‌کند. خوبی را صمیمانه دوست دارد، و پیشرفت مدنیت را مأموریت و هدف واقعی بشر می‌داند. این قهرمان برای ما بیگانه نیست، از خود ماست.

فردوسی، حافظ و خیام سه نماینده برجسته این اعجاز شگفت‌انگیزی هستند که ادبیات ایران نام دارد. وجود آن بالاترین سند بقا و ثبات نبوغ نژاد آریایی در غم‌انگیزترین و تلخ‌ترین ماجراهای تاریخ آسیاست.»

محمدجعفر یاحقی که معتقد است ظرفیت‌های داستانی و دراماتیک شاهنامه توجه داستان‌نویسان، شاعران و ادیبان اروپایی را به خود جلب کرده است، درباره جایگاه شاهنامه‌ در جهان می‌گوید: «شاهنامه تا قرن هفدهم و هجدهم خیلی مورد توجه بیگانگان نبود و بیشتر در ایران شناخته‌شده بود؛ هرچند به زبان عربی هم ترجمه شده بود اما خیلی شهرت زیادی نداشت. از این قرن و در همان موقع بود که انگلیسی‌ها در شبه قاره هند، هندوستان را گرفته بودند و متوجه ارزش و اهمیت شاهنامه شدند و آن را چاپ کردند. آن را از فارسی به انگلیسی ترجمه کردند و این سبب شد تا در بین انگلیسی‌ها شهرت پیدا کند. مترجمان و دانشمندان انگلیسی به مرور بخش‌های مختلفی از شاهنامه را ترجمه کردند تا این که بالاخره برادران وارنر کل شاهنامه را ترجمه کردند و همزمان انگلیسی‌ها فارسی شاهنامه را هم چاپ کردند و توجه جهان به شاهنامه جلب شد.

بعد از آن در فرانسه ژول مول شاهنامه را به فرانسوی ترجمه کرد. در آلمان نیز تئودور نلدکه تحقیقاتی روی شاهنامه انجام داد و این زمینه را فراهم کرد که در اروپا و در زبان‌های انگلیسی، فرانسوی و آلمانی شهرت شاهنامه بر سر زبان‌ها افتاد. این امر باعث شد تا عده زیادی هم که فارسی بلد نبودند توجه‌شان به شاهنامه جلب شود و حتی این شاهنامه بود که باعث شد عده‌ای فارسی یاد بگیرند تا شاهنامه را ترجمه کنند. عده‌ای دیگر نیز از طریق این ترجمه‌ها با شاهنامه آشنا شدند و بعدا آثار دیگری را در زبان خودشان خلق کردند.»

نگهبانی از زبان شیرین پارسی

از سوی دیگر، اسدالله بقایی در «گزیده تحلیلی-تشریحی شاهنامه» نوشته است: «فردوسی همه هستی خود را در راه اعتلای ایران و ترویج زبان شیرین فارسی نثار کرد و سی سال از بهترین دوران حیاتش را به خلق یکی از عظیم‌ترین شاهکارهای حماسی بشری مصروف کرد. آن‌گاه شاهنامه را نه به خاطر صله و انعام سلطان که به لحاظ تنها طریق ممکن ترویج و تبلیغ و ماندگاری، به محمود عرضه کرد تا این گوهر تابناک در عرصه گیتی طالع شود و سند قومیت و ملیت و خردورزی این قوم کهن بماند و چون از این انتظار طرفی نسبت محمودهای تمامی اعصار را به نکات حکمی چندی رهنمون می‌شود که: بناهای آباد گردد خراب/ ز باران و از تابش آفتاب/ پی افکندم از نظم کاخی بلند/ که از باد و باران نیابد گزند/ بسی رنج بردم در این سال سی/ عجم زنده کردم بدین پارسی/ درختی که تلخ است وی را سرشت/ گرش بر فشانی به باغ بهشت...

این است که به راستی کاخ عظیم و سترگ شاهنامه از طوفان و باد و باران روزگاران مصون می‌ماند و سر به آسمان می‌ساید.

او می‌دانست و باور داشت که دریای ژرفای اندیشه ایرانی- اسلامی با شالوده‌ای استوار و زیربنایی محکم ماندگار می‌ماند و برای حفظ گنجینه سترگ تفکر و اندیشه بزرگان پیشین راهی جز نگهبانی از زبان شیرین پارسی نیست.

هم این باور راستین بود که در طول قرن‌های آتی کلام حافظ و سخن سعدی و مثنوی معنوی مولانا و منطق شعری عطار و عرفان سنایی در ظرف خوش‌تراش زبان پارسی جای گرفت و همه بوی معرفت دینی می‌دهد.»

محمدامین ریاحی به «شاهنامه» علاقه خاصی داشت که حاصل این علاقه را در چند کتاب که از او به جا مانده است، می‌بینیم؛ از جمله این آثار «سرچشمه‌های فردوسی‌شناسی» است که با بهره‌گیری از این کتاب، مقاله‌ای با عنوان «افسانه‌های زندگی فردوسی» منتشر شده است. در بخشی از این مقاله آمده است: «از زندگی فردوسی، یک حقیقت از همان روزگار او بر سر زبان‏‌ها بود و آن این‌‏که محمود شاهنامه را نپسندیده و فردوسی را محروم‏ کرده است. اما این حقیقت هم به سادگی برای افسانه‌پردازان‏ پذیرفتنی نبود. می‌‏شد پادشاهی که عاشق بی‏قرار نظم‏ شاهنامه بود و آن همه در جست‌‏وجوی منبع کار و انتخاب شاعر کوشیده بود و آن همه سال با بی‌‏صبری انتظار پایان کار عظیم‏ فردوسی را کشیده بود، وقتی شاهد مقصود را در کنار می‌‏دید، بی‌‏سبب‏ آن را از در براند؟ پادشاهی با آن شهرت شعردوستی و شاعرنوازی که‏ چهارصد شاعر را در دربار خود جمع کرده بود و جوال جوال زر به‏ صله‏ شعر به هریک از آنان می‌‏بخشید، چرا قدر این شاهکار عظیم‏ را ندانسته است؟ شاهکاری که هر عامی بی‌‏سوادی هم کار و زندگی‏ را رها می‌‏کند و روزها و شب‌‏ها چشم و گوش به لب و دهان‏ شاهنامه‌خوان می‌‏دوزد و از بیت بیت داستان‌هایش غرق سرمستی‏ شور و لذت می‌‏شود.

برای یافتن جواب این سوال، حقیقت و افسانه به هم آمیخته و علل گوناگونی ذکر شده است: شیعه‏ اسماعیلی بودن شاعر، معتزلی‏ بودن او، ستایش پهلوانان ایران و نکوهش تازیان و... اما هیچ‌یک از این بهانه‌‏ها، کشف نویافته‏ برای پادشاه غزنه نمی‌‏توانست باشد و محمود تنها پس از گذشت 30 سال که (طبق افسانه‌‏ها) فردوسی در کاخ او مشغول کار خود بود، در پایان کار بدان‌‏ها پی برده باشد. اگر فردوسی شیعه یا اسماعیلی بود، از روز اول این مذاهب را داشت و اگر کتابش مدح گبرکان و پهلوانان ایران است، قطعا بخش‌‏هایی از آن در آن همه سال به گوش پادشاه رسیده بود.

پس معما را چگونه باید حل کرد و گرد قدرنشناسی را از دامن‏ محمود چگونه باید زدود؟ آخر محمود پادشاه بزرگی بود و حکومت‏ مشروع از جانب خلافت بغداد داشت، فتوحات زیادی در هند کرده بود، بت‏خانه‌‏های هندوان را ویران کرده و لقب سلطان غازی یافته بود، از غنایم هند صلات فراوان به مدّاحان خود داده ‏بود و قصاید شاعران در مدح او در دست بود.

از این‏‌جاست که در افسانه‌‏های پیش از مغول و نزدیک به عصر محمود او را بی‌‏گناه شمرده و گناه را به گردن حاسدان و بدگویان‏ انداخته‌‏اند؛ مگرنه این است که خود شاعر گفته بود:

چنین شهریاری و بخشنده‌ای/ به گیتی ز شاهان درخشنده‌ای/ نکرد اندرین داستان‌ها نگاه/ ز بدگوی و بخت بد آمد گناه/ حسد کرد بدگوی در کار من/ تبه شد بر شاه بازار من

از این نکته غفلت کرده‏‌اند که فردوسی این بیت‏‌ها را خطاب به‏ برادر مقرب شاه سروده و ناچار نتواسته است حقیقت را بگوید و نخواسته است خشم سلطان مقتدر را بیش‏تر برانگیزد.

اما آن حاسدان و بدگویان که‏‌ها بودند؟ افسانه‌‏پردازان، در میان‏ رجال عصر محمود به جست‍‏‌وجوی حاسدان و بدگویان گشته‌‏اند. در مقدمه‏ اول شاهنامه، که به تصور من در قرن پنجم یا اوایل قرن‏ ششم تحریر شده، در سال‌‏هایی که هنوز نام‏‌هایی به‏‌طور مبهم از اطرافیان محمود در اذهان و بر سر زبان‌‏ها بوده است، بونصر مشکان‏ (استاد ابوالفضل بیهقی) و بوسهل حمدوی را با تحریف و به صورت‏ سر و دست شکسته نام برده‌‏اند.

بعدها احمد بن حسن میمندی، وزیر محمود (به صورت حسن‏ میمندی) معارض اصلی فردوسی شمرده شده است، حتا گفته‌‏اند بعد از آن‌‏که محمود از کرده‏ خود پشیمان شد، دستور قتل آن وزیر را داد. دولتشاه برخلاف آن همه اخبار و افسانه‌‏ها، میمندی را حامی فردوسی‏ و ایاز غلام مقرب محمود را محرک بخل سلطان شمرده است. بعدها آذر بیگدلی به دولتشاه تاخته و از ایاز دفاع کرده است که حاشا این‏ صحیح نیست و به مضمون «الظاهر عنوان الباطل» چون ایاز صورت‏ زیبایی داشته، حتما دارای سیرت نیکی هم بوده است و این تهمت به‏ او نمی‌‏برازد!»

منبع: ایسنا