حمیدرضا شعیری، نشانه‌شناس و معناشناس، در گفت‌وگو با «اعتمادآنلاین»:
در دوران پساکرونا شاهد تولید خلاقیت خواهیم بود
حمیدرضا شعیری گفت: دوران پساکرونا دوران خلاقیت خواهد بود و این خلاقیت پس از تمام اتفاقات بزرگ در دنیا به وجود آمده است؛ مثلاً بعد از تمام شدن جنگ ایران ادبیات دفاع مقدس یا جشنواره دفاع مقدس پدید آمد که این موارد در دوران پساجنگ اتفاق افتاد.
اعتمادآنلاین| مژده اصغرزاده- بسیاری از کارشناسان حوزه زبان و ادبیات در طول دوران شیوع ویروس کرونا جستارهای علمی و پژوهشی مختلفی در باب نقش زبان در مقابله با این ویروس انجام داده‌اند. زبان یکی از عواملی است که به مردم سراسر دنیا کمک کرده تا با زندگی جدید انس گیرند. وجود استعاره‌های زبانی که بیشتر از حوزه‌های نظامی وارد شده نشان می‌دهد بشر تا چه حد می‌تواند با به‌کارگیری قابلیت‌های زبان به زندگی جدید خود عادت کند.
دکتر حمیدرضا شعیری، نشانه‌شناس، معناشناس و استاد تمام گروه فرانسه دانشگاه تربیت مدرس، در گفت‌وگو با اعتمادآنلاین ، درباره رابطه زبان و کرونا و همچنین تاثیر ساخت واژگان جدید در سبک زندگی مردم گفت: زبان یک عنصر حیاتی است که من آن را به خونی تشبیه می‌کنم که در رگ‌های ما جاری است. وقتی گردش خون از حرکت باز ایستد، فرایند زندگی از حرکت می‌ایستد؛ یعنی اهمیت زبان در حد گردش خون در بدن است. همان‌طور که خون در بدن جاری است، زبان نیز در تمام سطوح اجتماعی جریان دارد و بدون زبان هیچ فعالیتی امکان استمرار پیدا نمی‌کند. رابطه ما با جهان هستی با زبان شکل می‌گیرد، توسعه پیدا میکند و تحقق می‌یابد. ما درون زبان به دنیا می‌آییم؛ یعنی وقتی که به دنیا آمدیم زبان بوده است و انسان‌ها در طول سالیان در تحول زبان نقش داشته‌اند. این تحول سریع نبوده و سالیان متمادی به طول انجامیده است.
او ادامه داد: هر اتفاقی که در جهان می‌افتد، چه به دست انسان باشد و چه نباشد، زبان در آن نقش دارد و یکی از این اتفاقات نیز شیوع ویروس کرونا بود. ما 2 شکل اتفاق زبانی داریم: یکی «همزمانی» و دیگری «درزمانی». در شکل همزمانی ویروس کرونا وجود دارد و ما وجود آن را در زمان حاضر بررسی می‌کنیم؛ یعنی زبان و کرونا با هم همزمان هستند. اما وقتی که سالیان زیادی بگذرد، ما ویروس کرونا را مثل طاعون در طول تاریخ بررسی می‌کنیم. دیگر طاعون تجربه زیسته ما نیست و ما فقط درباره طاعون می‌خوانیم که به این رویداد درزمانی می‌گوییم. رابطه ما اکنون با ویروس کرونا رابطه‌ای همزمانی است؛ یعنی زبان درباره پدیده‌ای که الان اتفاق افتاده صحبت میکند و بعدها این رابطه تبدیل به رابطه درزمانی خواهد شد که در آن درباره مردمانی صحبت خواهیم کرد که در زمان شیوع کرونا چه مشکلاتی را از سر گذراندند و چگونه با این ویروس زندگی کردند، با آن مقابله کردند، بر آن پیروز شدند یا از آن شکست خوردند.
حمیدرضا شعیری توضیح داد: اگر بخواهیم بگوییم که ویروس کرونا در شرایط همزمانی با زبان چه کرد، باید بگوییم که زبان در مقابل یک رخداد قرار گرفت. حال این رخداد خود نام‌های مختلفی دارد که بعضی‌ها آن را کووید-19 و برخی دیگر ویروس کرونا یا کرونا می‌خوانند و همین امر حاکی از آن است که زبان از دیدگاه‌های مختلفی خود را نشان می‌دهد؛ مثلاً از زاویه دید جامعه پزشکی در اکثر اوقات کووید-19 به کار می‌رود ولی از دیدگاه مردم کرونا یا ویروس کروناست. این مساله خود باعث پیدایش طیفی از عمومی تا تخصصی می‌شود.
او درباره وجوه گفتمانی ویروس کرونا اظهار داشت: طیف دیگری هم وجود دارد که من آن را «قبض و بسط» یا «فشاره و گستره» زبانی می‌خوانم؛ یعنی زبان منقبض‌ترین شکل وجودی کرونا را به تصویر می‌کشد و بعد همین زبان دوباره منبسط‌‌ترین شکل را به وجود می‌آورد و از منقبض‌ترین تا منبسط‌‌ترین یک طیف ایجاد می‌شود. اگر گفتمان سیاسی را مورد بررسی قرار دهیم، می‌توانیم گفته مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، را مثال بزنیم که بیان کرد: «ما در شرایط جنگی هستیم» و شرایط موجود را به جنگ تشبیه کرد. مرکل، صدراعظم آلمان، نیز می‌گوید: «ما در بزرگ‌ترین آزمایش قرن هستیم.» الیزابت دوم، ملکه انگلیس، هم از همین طیف استفاده میکند و می‌گوید: «ما پیروز می‌شویم.» که همه از این طیف فشاره یا گستره استفاده کردند. نمود زبانی نیز در این سخنان پیداست. نمود آغازین، میانی و پایانی در کلام این سیاستمداران مشخص است. رئیس‌جمهور فرانسه وقتی می‌گوید ما در جنگ هستیم زبان را در حالت میانی می‌بیند؛ یعنی ما نه در اول و نه در آخر جنگ هستیم بلکه در میانه جنگ هستیم و آغاز و پایان آن را نمی‌دانیم. صدراعظم آلمان نیز حالت میانی را بیان کرده؛ اما ملکه انگلیس وقتی می‌گوید ما پیروز می‌شویم حالت پایانی را می‌بیند. بعضی از افراد سیاسی نیز فشار را کاهش دادند که از حالت انقباض خارج شده و وجه انقباضی کرونا را تضعیف کردند مثل ترامپ که از زبان استفاده کرد تا بگوید این ویروس مهم نیست و مانند یک سرماخوردگی ساده است.
حمیدرضا شعیری کرونا را تجربه زیسته قلمداد کرد و گفت: ما برای بیان این تجربه زیسته از زبان استفاده می‌کنیم، حال زبان در بعضی از موارد شفاف و در برخی دیگر مبهم عمل میکند. برخی اعتقاد دارند که درباره آمار کرونا در جهان شفافیت وجود ندارد و واقعیت‌های اساسی مربوط به کرونا ابراز نمی‌شود؛ یعنی زبان همیشه یک جنبه شفاف و یک جنبه مبهم دارد و در برخی موارد لاپوشانی‌هایی انجام می‌شود که از طریق زبان بروز پیدا میکند، در همین راستا زبان یک رابطه کیفی با جهان کرونایی برقرار میکند.
او راجع به استعاره‌هایی که در طول مدت کرونا ساخته شده بازگو کرد: نکته مهم دیگری که وجود دارد این است که زبان استعاره‌سازی کرده است. این استعاره‌ها از حوزه‌های دیگر به حوزه کرونا وارد شدند و چند حوزه را با هم مرتبط کردند؛ جملاتی مانند: «کادر درمان در خط مقدم جنگ قرار دارند»، «مبارزه با دشمن پنهان»، «ما بر کرونا پیروز می‌شویم»، «کرونا را شکست می‌دهیم»، «استان‌های قرمز، نارنجی، استان‌های سفید»، «خسته‌ایم؛ اما ایستاده‌ایم» و غیره نیز استفاده کردیم تا مردم را تشویق کنیم یا از انجام عملی باز داریم. همچنین ما با شعار «در خانه بمانیم» یا «از ماسک استفاده کنیم» از وجه تکرار زبان استفاده کردیم. این عبارت‌ها در المان‌های شهری نیز استفاده شده و بیلبوردهای تبلیغاتی‌ای در این زمینه ساختیم و راه‌های ترغیبی متفاوتی را امتحان کردیم تا شیوع بیماری کاهش پیدا کند.
این استاد نشانه‌شناس در ادامه گفت: بعضی نیز از وجه سلبی زبان استفاده کردند و درباره ویروس کرونا این‌طور گفتند که اهمیتی ندارد و شبیه سرماخوردگی است. پس رابطه سلبی و ایجابی نیز در دوران کرونا در زبان به وجود آمد. در وجه ایجابی تاکید بر کنش‌های بازدارنده بود که ما را به رعایت اصولی که سبب مبارزه با ویروس شود تشویق می‌کرد و در وجه سلبی بی‌اعتباری و بی‌اعتنایی به ویروس بیشتر نمایان شد.
شعیری با تاکید بر این مساله که زبان تنها دربرگیرنده واژگان نیست توضیح داد: زبان تنها در بعد کلامی عمل نکرد، زیرا زبان دیگر تنها کلمه نیست. تصویر، کاریکاتور، زبان ژست، ویدئوهای کوتاه و پادکست نیز از ابعاد زبانی مرتبط به کرونا هستند که به صورت رسانه‌ای و بینارسانه‌ای عمل کردند؛ مثلاً کاریکاتور یکی از این ویژگی‌ها را که از لحاظ جنبه طنز و زبان اهمیت دارد نمایان کرد. کاریکاتور سلام و احوالپرسی یکی از این نمونه‌‌هاست که به سبک زندگی ما اشاره میکند که تغییر کرده و دیگر دست نمی‌دهیم و روبوسی نمی‌کنیم. در کاریکاتوری دیگر لباس‌های فضایی برای بچه‌ها طراحی شده و دیگر روپوش‌های قدیم را نمی‌پوشند. کاریکاتور بعدی ماسک را به مثابه سپر کشیده است. در جایی دیگر عزرائیل هم از کرونا ترسید و داس خود را با الکل ضدعفونی کرد و همه اینها نشان می‌دهد که زبان در ابعاد تصویر و تبلیغات نیز پویا عمل کرده است و شاهد استفاده از زبان برای ایفای نقش ترغیبی و بازدارنده نیز بودیم. زبان به جز وجه ترغیبی و بازدارنده وجه خنثی هم دارد.
او درباره بعد کاهشی و افزایشی زبان عنوان کرد: عباراتی مثل کاهش رفت‌وآمد و افزایش فاصله اجتماعی پدید آمد؛ یعنی به حداقل رساندن روابط سبک زندگی جدیدی برای ما ساخت. کمتر خارج شدن از خانه و کمتر به سفر رفتن در جهت کاهش حرکت کرده است؛ پس زبان یک بعد افزایشی و یک بعد کاهشی دارد. ما با استفاده از زبان در صدد کاهش یا افزایش یک رفتار بودیم و در ایران این کاهش و افزایش همواره در کنار هم بودند و یکی بر دیگری غلبه نکرده است؛ اما در جهان این کاهش انجام شد و قرنطینه شکل گرفت و کاهش به اوج خود رسید.
شعیری راجع به سیر تحول این دست واژگان گفت که واژه‌ها 2 نوع زندگی دارند: یک زندگی همراه با تجربه زیسته است که من به آن وجه داغ می‌گویم؛ یعنی این واژگان در دورانی با توجه به شرایط شکل می‌گیرند و ما هر روز و هر ساعت با آنها سروکار داریم و داغ هستند. این وجه پرتنش و تنیده زبان است. من می‌گویم که زبان مانند تن است؛ وقتی به واژه ماسک اشاره می‌کنیم ماسک جزئی از تن ماست و از ما جدا نیست. در واقع ماسک به عضوی از بدن ما تبدیل شده؛ اما در مقابل وضعیت سرد زبان نیز وجود دارد و آن زمانی است که ما از پدیده‌ای فاصله می‌گیریم؛ مثلاً وقتی که از طاعون یا بیماری‌هایی که در قرن 19 پدیدار شدند صحبت می‌کنیم، ما در وضعیت داغ قرار نداریم و در وضعیت سرد هستیم.
این استاد دانشگاه ادامه داد: همان‌طور که جنگ وضعیت سرد و گرم دارد زبان نیز دارای همین مشخصه‌هاست. بنابراین وقتی که دوران کرونا گذشت و ما از این ویروس خلاصی یافتیم، وارد وجه سرد می‌شویم و کرونا برای ما خاطره می‌شود و در مورد تجربه زیستی انسان‌هایی که به این بیماری مبتلا شدند صحبت خواهیم کرد و دیگر زبان در وجه داغ از کرونا صحبت نمی‌کند؛ ولی این رخداد از یاد نمی‌رود و به بخش تاریخی زبان می‌پیوندد که در این وجه ما به قضاوت، تفسیر، ارزیابی و بررسی ابعاد شناختی می‌پردازیم. این وجه درزمانی که در بالا گفته شد ممکن است تغییری در رفتار ما پدید آورد؛ یعنی نسبت رابطه ما با طبیعت، دیگری، ابزار، اشیا، هستی و جوامع دیگر بازتعریف می‌شود و آنچه که در دوران کرونا نمی‌توانیم از آن استفاده کنیم به نوستالژی تبدیل می‌شود و وقتی که دوباره به آن دست پیدا کنیم، با تجربه جدیدی به سراغ آن خواهیم رفت. هر چیزی که در این دنیا متوقف شود و بعد دوباره از سر گرفته شود برای ما تجربه جدیدی رقم خواهد زد؛ یعنی هیچ‌گاه یک عمل را عیناً مثل قبل انجام نمی‌دهیم. انسان هیچ‌گاه قادر نیست یک عمل را دوباره تکرار کند. ما هر عملی را که انجام می‌دهیم با بار اول متفاوت است. حتی بند کفش خود را دقیقاً مثل دفعه پیش نمی‌بندیم و گاهی تندتر و در مواقعی کندتر یا بعضی اوقات با اهمیت یا بی‌اهمیت این عمل را انجام می‌دهیم. در صورتی که این عمل یک کار مکانیکی است و ما به آن فکر نمی‌کنیم.
او ادامه داد: وقتی که زبان بخواهد به عقب برگردد و درباره کرونا صحبت کند با تجربه جدید خودش صحبت میکند و حتماً نگاه تفسیری به کرونا وجود خواهد داشت. دوران پساکرونا، از دیدگاه زبانی، دوران بازیابی حضور انسان درون جامعه در ارتباط با دیگری است و در واقع بازتعریف اتفاق خواهد افتاد. زبان و کرونا مثل 2 روی یک سکه‌اند. 2 روی یک سکه جدایی‌ناپذیر و به هم وابسته‌اند. وقتی یک روی سکه را می‌بینید، روی دیگر آن را نمی‌بینید، اما آن روی دیگر وجود دارد؛ یعنی زبان درباره کرونا هشدار می‌دهد، آن را تفسیر میکند، اعلام خطر میکند، جنبه ایجابی و سلبی را بیان میکند و از آن طرف کرونا به اعمال خود می‌پردازد؛ یعنی کرونا درگیر میکند، بیمار میکند، مقاومت میکند، از حرکت باز می‌دارد، تولید مرگ میکند و غیره. اما در دوران پساکرونا این 2 روی سکه از هم جدا می‌شوند و دیگر این چسبندگی وجود ندارد و ما می‌توانیم با نگاه باز به کرونا بنگریم. این نگاه باعث می‌شود که زبان در دوران پساکرونا تولید یا خلاقیت بیشتری از خود نشان دهد؛ یعنی فیلمنامه، نمایشنامه، تابلوی نقاشی، داستان، شعر و تولیدات ادبی و هنری و فرهنگی درباره کرونا خلق خواهد شد. دوران پساکرونا دوران خلاقیت خواهد بود و این خلاقیت پس از تمام اتفاقات بزرگ در دنیا به وجود آمده است؛ مثلاً بعد از تمام شدن جنگ ایران ادبیات دفاع مقدس یا جشنواره دفاع مقدس پدید آمد که این موارد در دوران پساجنگ اتفاق افتاد.
شعیری صحبت‌های خود را با پرداختن به کارکرد زبان در رابطه با دیگر حوزه‌ها به پایان رساند: این قضیه نیز 2 بعد دارد، بعد امروزی که در حال تجربه آن هستیم و بعدی که در آینده پس از عبور از کرونا به آن خواهیم پرداخت. آنچه که امروز پیش روی ماست مثلث زبان، اقتصاد، کرونا و از بعد روانشناختی زبان، ترس، کرونا؛ از بعد فلسفی زبان، هستی، کرونا؛ از بعد اجتماعی زبان، جامعه، کرونا؛ از بعد اخلاقی زبان، دیگری، کروناست. این معناها از طریق رابطه‌ای که ما با زبان داریم شکل می‌گیرد و این رابطه‌ها مانند مثلثی است با سه زاویه؛ یعنی وقتی ما می‌گوییم زبان و کرونا در واقع باید بگوییم زبان، اقتصاد، کرونا؛ زیرا تاثیر کرونا بر اقتصاد از طریق زبان بیان می‌شود. تاثیر کرونا بر فرهنگ از طریق زبان به وجود می‌آید. تاثیرات روانی کرونا مثل ترس و اضطراب از طریق زبان منتقل می‌شود. پس این مثلث در کنار 2 زاویه کرونا و زبان دارای ابعاد دیگری چون اقتصاد، فرهنگ، اخلاق، جامعه، فلسفه، دین و اسطوره است. اگر بخواهیم معنای دقیق کرونا را درون زبان کشف کنیم، باید همواره زبان و کرونا را در ارتباط با یکی از ابعاد وجودی جامعه ببینیم.
دیدگاه تان را بنویسید