حمایت روزنامه اصلاح‌طلب از روزنامه اصولگرا؛ کاریکاتور روزنامه شهرداری از سردار رادان برخلاف اصول و اخلاق رسانه‌ایست؟
روزنامه اعتماد در گفت‌وگو با فعالان رسانه شکایت پس‌گرفته شده «فراجا» از طرح روزنامه همشهری را بررسی کرد و کار این روزنامه را «حرفه‌ای» خطاب کرد.
«اینها [کم‌کاری دیگر نهادهای مسوول درباره حجاب] باعث شده تا تعبیر تنها ماندن پلیس در زمینه مقابله با بی‌حجابی مطرح باشد و به تعبیری تنهایی سردار رادان، که به تازگی سکان ریاست پلیس کشور را به دست گرفته است»؛ این بخشی از گزارش روزنامه «همشهری» با تیتر «تنهایی سردار» در شماره شنبه ۹ اردیبهشت ۱۴۰۲ است که در روتیتر هم این پرسش را مطرح می‌کند که «چرا پلیس در مقابله با بی‌حجابی تنهاست؟» این گزارش اما با یک طرح از چهره «احمدرضا رادان» فرمانده کل انتظامی جمهوری اسلامی ایران همراه شد که عکس یک صفحه نخست آن روز همشهری بود و همین موضوع منجر به ایجاد یک پرونده خبرساز شد؛ شکایت از روزنامه همشهری و مدیرمسوول آن.
به گزارش اعتماد، این شکایت و جزییات مطرح‌شده درباره آن زمینه را برای بحث‌های جدی‌تری درباره حقوق رسانه، حق آزادی بین رسانه‌ها و همچنین نظر قانون درباره انتشار کاریکاتور از چهره مسوولان و به‌خصوص افراد نظامی فراهم کرد. اگرچه به نظر می‌آید بیانیه دیروز فراجا مبنی بر پس گرفتن شکایت از روزنامه همشهری پایانی بر این پرونده خاص باشد اما کلیت آن همچنان به شکل پرسش باقی است؛ اینکه پایه قانونی چنین شکایتی چه بود و آیا اگر بحث به دادگاه کشیده می‌شد، ممکن بود یک روزنامه به دلیل انتشار یک طرح یا کاریکاتور مجرم شناخته شود؟ «اعتماد» در گفت‌وگو با کارشناسان حوزه رسانه این پرونده را بررسی می‌کند.
شکایتی که پس گرفته شد؛ ماجرا چه بود؟
خلاصه ماجرای شکایت فراجا از روزنامه همشهری به این صورت است که گویا این نهاد و روابط عمومی آن، تصویر منتشر شده از فرمانده کل انتظامی را مناسب نمی‌دانست و به همین دلیل هم از این روزنامه شکایت کرد. انتشار خبر این شکایت اگرچه در روزهای گذشته به طور غیررسمی منتشر شده بود اما خبر رسمی آن دیروز و از زبان دادستان مطرح شد. «علی صالحی» دادستان عمومی و انقلاب تهران دیروز صبح در این باره گفت: «در پی ثبت شکایت فراجا از روزنامه همشهری به دلیل کاریکاتور منتشره در این روزنامه، دادستانی تهران قرار جلب به دادرسی و کیفرخواست مدیرمسوول این روزنامه را صادر کرد.» البته همین دیروز مدیرمسوول روزنامه همشهری هم توضیحاتی درباره این شکایت در همین رسانه منتشر کرد که در ادامه به آن پرداخته می‌شود.
حتما خاطره مرحوم کیومرث صابری (گل آقا) با امام را بخوانیم
در شماره دیروز روزنامه همشهری، «محسن مهدیان» مدیرمسوول این روزنامه توضیحاتی درباره این شکایت مطرح کرد که در بخشی از آن از مسوولان و مخاطبان می‌خواهد که «حتما خاطره مرحوم کیومرث صابری (گل آقا) با امام را» بخوانند. مهدیان در این یادداشت با تیتر «خیرخواهانه با فراجا» نوشته است: «روزگذشته از دادسرای فرهنگ و رسانه احضاریه‌ای مبنی بر شکایت فراجا دریافت کردم. اصل شکایت برایم حیرت‌انگیز بود. دقیقا برای چه چیز باید توضیح می‌دادم؟ اینکه چرا از سردار رادان حمایت کرده‌ایم؟ چرا نوشتیم: «خدا قوت به شجاعت و جسارت سردار»؟ با این حال در جلسه بازپرسی حاضر شدم و درباره اتهام توضیح دادم. توضیح درباره کاریکاتور سردار رادان.» در ادامه این یادداشت خطاب به مخاطبان و فرماندهی محترم فراجا آمده است: «سوال این است که چطور از این تیتر و متن توهین تلقی شده است؟ فرض کنیم طرح، اشکال داشت. آیا از تیتر یک و متن‌ها روشن نبود که نیت و غرض روزنامه توهین نیست؟ آیا این حمایت تمام‌قد را ندیدیم و در یک طرح متوقف شدیم؟ بسیارخب؛ از این متن متوجه نیت روزنامه نشدیم، آیا سابقه رسانه هم روشن نبود؟» مهدیان درباره طرح هم نوشته است: «طرح مذکور اساسا کاریکاتور نیست. کاریکاتور یعنی اغراق در اجزای صورت که در این تصویر هیچ اغراقی در اجزای صورت دیده نمی‌شود. این طرح نقاشی چهره به صورت کارتون است که ممکن است مدیران فراجا و برخی مخاطبان طرح مذکور را نپسندیده باشند یا نزدیک به چهره سردار ندانند. با این فرض، آیا این اختلاف سلیقه، یعنی توهین؟»
مدیرمسوول همشهری در بخشی دیگر از یادداشت به حمایت از انتشار کاریکاتور در رسانه‌ها می‌پردازد و می‌نویسد: «فرض کنیم این کاریکاتور باشد. آیا هر کاریکاتوری یعنی تمسخر و توهین؟ در این کشور کاریکاتور بسیاری از مسوولان درجه اول کشیده شده است. روسای قوا و شهردار و مسوولان سیاسی و غیره. همه باید تلقی توهین می‌کردند؟ با این تفسیر اساسا باید بساط کاریکاتور را از رسانه‌ها جمع کنیم. روح امام شاد؛ پیشنهاد می‌کنم حتما خاطره مرحوم کیومرث صابری (گل آقا) با امام را بخوانیم.» مهدیان در بخش پایانی هم عبارت «جنگ رسانه‌ای» را به کار می‌برد و از مسوولان می‌خواهد که این فضا را بیشتر درک کنند: «واقعیت این است که در یک جنگ تمام‌عیار رسانه‌ای هستیم. جهاد تبیین فقط مربوط به رسانه‌ها نیست. همه مسوولان ما باید آرایش جنگی بگیرند. در این جنگ تمام‌عیار که همه در یک جبهه در حال تقابل با اهریمن و خناسان رسانه‌ای هستیم، تقابل با رسانه‌های انقلابی منطقی است؟ آیا نظام را در مظان این اتهام قرار نمی‌دهیم که سعه صدر مواجهه با رسانه‌ها را ندارد؟»
به دستور رادان شکایت پس گرفته شد؟
درحالی که این شکایت و توضیحات پس از آن ازسوی طرفین، با واکنش‌های فراوانی از سوی فعالان رسانه و کاربران شبکه‌های اجتماعی روبه‌رو شد و این موج در حال شدت گرفتن بود، عصر دیروز فراجا رسما اعلام کرد که شکایت خود را پس گرفته است. در این خبر که در پایگاه رسمی فراجا منتشر شده، آمده است: «مرکز اطلاع‌رسانی و ارتباطات معاونت فرهنگی و اجتماعی فراجا اعلام کرد: به دنبال اذعان روزنامه همشهری مبنی بر ارتکاب خطای غیرعمد در استفاده نامناسب از تصویر سردار رادان، پلیس از شکایت خود علیه این روزنامه صرف‌نظر کرد.» در ادامه این خبر هم آمده بود: «با توجه به تعدد و تنوع ماموریت‌های پلیس، ضروری است تا اصحاب رسانه و صاحبان قلم حمایت حرفه‌ای و مسوولانه‌تری از مجموعه بزرگ فراجا داشته باشند، چراکه با چنین حمایت مسوولانه‌ای است که برای جامعه آرامش و امنیت مستمر به ارمغان می‌آورد.» بخش پایانی این خبر هم دلیل پس‌گرفتن شکایت را دستور فرمانده فراجا عنوان می‌کند و در این باره می‌نویسد: «نظر به آنکه پلیس همواره بر تعامل گسترده با رسانه‌های مختلف تاکید داشته و دارد، این‌بار نیز در راستای تعامل سازنده، راهگشا و غیر چالشی با اصحاب قلم و رسانه و به دستور فرمانده کل انتظامی کشور از شکایت علیه روزنامه همشهری چشم‌پوشی شد.»
مدیرمسوول همشهری: حتما می‌شود کاریکاتور نظامیان را منتشر کرد
«محسن مهدیان»، مدیرمسوول روزنامه «همشهری» درباره این پرونده، شکایت مطرح شده و در مرحله بعد پس گرفتن این شکایت از سوی فراجا، در گفت‌وگو با «اعتماد» توضیحاتی را مطرح می‌کند. او درباره روند طی شده می‌گوید: «واقعیت این است که من توضیحاتم را در روزنامه همشهری مطرح کردم. متوجه شدیم که شکایتی شده و ما هم در شماره روز چهارشنبه روزنامه توضیحاتی را منتشر کردیم و حالا هم خبر آمده که فراجا این شکایت را پس گرفته است. ماجرا همین است.»
اما درباره این پرونده، برخی کارشناسان و تحلیلگران حوزه رسانه از ابهام درباره هدف و دلیل حرفه‌ای روزنامه همشهری برای انتشار چنین طرحی نوشتند و ضمن دفاع از حق روزنامه همشهری در انتشار چنین طرحی، این پرسش را مطرح کرده‌اند که آیا یک عکس یا حتی کاریکاتور با اغراق بیشتر در چهره، به این گزارش و انتقال مفهوم آن بیشتر کمک نمی‌کرد؟ مهدیان در پاسخ به این پرسش هم می‌گوید: «تقریبا روال است که ما برای گزارش‌های شخص‌محورمان نقاشی می‌کشیم. برای فاطمی‌امین (وزیر صمت که به تازگی از سوی مجلس استیضاح شد) و برای آقای شمخانی هم این کار را کردیم. ده‌ها بار این روند تکرار شده است. به‌طور‌کلی روند ما درباره گزارش‌های شخص‌محور همین است.»
علاوه بر این توضیحات، بعضی هم این پرسش را مطرح کردند که ممکن است دلیل این شکایت به مسائل و پیشینه‌ای برگردد و شاید همین پیشینه زمینه را برای این شکایت فراهم کرده که مدیرمسوول همشهری این موضوع را هم رد می‌کند: «بله ما خودمان هم تعجب کردیم. از قبل هیچ پیشینه‌ای در این باره نیست و هیچ مساله‌ای در این زمینه وجود نداشت.» در بخشی از توضیح فراجا درباره پس گرفتن این شکایت، از عبارت «اذعان روزنامه همشهری مبنی بر ارتکاب خطای غیر عمد در استفاده نامناسب از تصویر سردار رادان» استفاده شده است. مهدیان درباره این توضیح هم می‌گوید: «توضیح ما همان است که در روزنامه همشهری منتشر شده است.»
برداشت غیر حرفه‌ای از کار حرفه‌ای
اما این پرونده و شکایت از یک روزنامه آن هم به دلیل انتشار طرحی از فرمانده فراجا، این پرسش را مطرح می‌کند که آیا رسانه‌ها حق انتشار طرح یا کاریکاتور از چهره مسوولان نظامی را ندارند و به عنوان مثال اگر در روزهای آینده رسانه‌ای کاریکاتور یا طرحی از چهره رادان منتشر کند، آیا باز هم شاهد شکایت این نهاد خواهیم بود؟ مهدیان که خود فعال حوزه رسانه است در این باره می‌گوید: «حتما می‌شود. سعه صدر در مسوولان ما وجود دارد. بعید می‌دانم خود سردار رادان هم مخالف طرح و کاریکاتور در رسانه باشند. ضمن اینکه پیش‌تر هم از ایشان و بقیه مسوولان سیاسی کشور طرح و نقاشی و کاریکاتور منتشر شده است.»
چه ردایی مناسب‌تر از ردای نقد بر تن یک مسئول
این پرونده اما زمینه‌ساز بحثی جدی‌تر در حوزه رسانه یعنی هنر کارتون و کاریکاتور است که در چنین موردی انتشار آن در رسانه‌های ایران با واکنش‌ها و حتی محکومیت‌های قضایی هم همراه شده است. «هادی حیدری» کارتونیست و روزنامه‌نگار صاحب‌نامی است که در چنین موردی کاریکاتورهایش با واکنش‌های فراوان و حتی شکایت هم روبه‌رو شده است. او درباره این موضوع و شکایت‌های گاه و بی‌گاهی که از رسانه‌ها به دلیل انتشار کاریکاتور انجام می‌شود به «اعتماد» می‌گوید: «ما در این سال‌هایی که کار می‌کنیم یکی از چالش‌های‌مان مواجهه با افرادی است که انتقاد را در قالب کارتون و کاریکاتور برنمی‌تابند و یکی از تاثیراتی که شاید کارتونیست‌ها بتوانند در جامعه خود داشته باشند بالا بردن سطح انتقاد‌پذیری و سعه صدر چه در مردم و چه مسوولان است.» این کاریکاتوریست باسابقه در این باره ادامه می‌دهد: «باورم این است هر کس در جایگاه مسوولیت قرار می‌گیرد فارغ از هر لباسی باید خود را برای در معرض انتقاد قرار گرفتن آماده کند و یکی از مهم‌ترین ابزار‌های نقد هنر کارتون و کاریکاتور است. از اینکه بگذریم اساسا نفس این شکایت از روزنامه همشهری به دلیل کاریکاتور آقای رادان به نظر موضعیتی ندارد و از موضوعیت خارج است. به چه دلیل از روزنامه همشهری شکایت شده است؟ آیا به دلیل محتوای ذیل این کاریکاتور است یا نفس کاریکاتور؟ اگر به دلیل صرفا کاریکاتور باشد شما چه چیز ناخوشایندی در این تصویر می‌بینید که بنا را بر شکایت گذاشته‌اید؟ آیا تمسخری اتفاق افتاده است؟ آیا توهینی واقع شده است؟ درد شما دقیقا چیست؟»
گفته می‌شود که عرف و قانونی نانوشته در بین رسانه‌ها وجود دارد که کمتر کاریکاتور نظامیان یا روحانیت را منتشر کنند؛ این عرف اما از کجا می‌آید و تا چه اندازه منطقی است؟ «حیدری» در پاسخ به این پرسش هم می‌گوید: «هر شکایتی باید براساس یک میراث مصوب مثل قانون باشد که بشود به آن استناد کرد و براساس آن شکایت صورت گیرد؟ کجای قانون آمده است که کاریکاتور نظامیان را نمی‌شود کشید؟ کاریکاتور اساسا برای انتقال انتقاد است و چه کسی شایسته‌تر از مسوول که مورد نقد قرار گیرد؟ چه ردایی مناسب‌تر از ردای نقد بر تن یک مسوول؟ ماهیت مسوول مورد پرسش قرار گرفتن است و یکی از وجوه پرسش هم کاریکاتور انتقادی است. ما نباید چرخ را از ابتدا اختراع کنیم. یک زمان و در شرایط جنگ می‌گفتند بهتر است برای حفظ وحدت و همبستگی کاریکاتوری از مسوولان منتشر نشود اما پس از جنگ رسانه‌هایی مثل گل‌آقا این فضا را شکستند و دیدیم چه فضای مناسبی شکل گرفت. حالا بعد از این همه سال دوباره بحث‌مان این شود که چرا یک کاریکاتور از مسوول کشیده شده است؟» این کارتونیست باسابقه در ادامه به هنر کارتون می‌پردازد و ریشه برخی شکایت‌ها را در نشناختن این هنر می‌داند: «این نوع واکنش‌ها به نظرم از عدم شناخت نسبت به هنری مثل کارتون و کاریکاتور برمی‌آید. می‌خواهم به نوع واکنش مسوولان در کشورهای پیشرفته در این باره بپردازم و به نظرم مهم است: در آن کشورها مسوولان برای اینکه بتوانند چهره خود را تلطیف کنند خواستار کشیدن طرح و کاریکاتور از چهره خود هستند و در واقع هدف‌شان پیدا کردن شیوه‌ای برای جا پیدا کردن در دل مردم است اما متاسفانه هنوز مسوولانی در کشور ما نفس کاریکاتور را توهین تلقی می‌کنند و چنین واکنشی نشان می‌دهند. از زاویه دیگر اینکه شما هیچ موضوعی در این کاریکاتور نمی‌بینید که حمل بر توهین یا تمسخر قرار گیرد و هیچ موضوعی در آن نیست که مستمسک یک شکایت شود و آن شکایت محکمه‌پسند شود و اساسا این شکایت بلاموضع است.»
عضو هیات‌مدیره انجمن صنفی روزنامه‌نگاران: شکایت مبنای قانونی ندارد
در روزهای گذشته روزنامه‌نگاران و فعالان حوزه رسانه با گرایش‌های سیاسی و اجتماعی مختلف و فارغ از رسانه محل فعالیت به حمایت از طرح روزنامه همشهری پرداختند. «آرمین منتظری» روزنامه‌نگار و عضو هیات‌مدیره انجمن صنفی روزنامه‌نگاران تهران هم ضمن مخالفت با چنین شکایت‌هایی، در این باره به «اعتماد» می‌گوید: «مسلم است که مخالفم. به لحاظ حقوقی این کاریکاتور؛ که حتی خصوصیات کاریکارتور را که هم ندارد، هر چند که دوستان همشهری گفتند اغراق‌هایی دارد اما کاریکاتور نیست، واجد شرایط شکایت نیست. من نمی‌دانم چه توهین یا جسارتی شده یا ذیل چه عنوانی این اتهام می‌تواند تعریف شود؟ دست‌کم من نمی‌دانم و برایم پرسش است؟» این عضو هیات‌مدیره انجمن صنفی روزنامه‌نگاران تهران در این باره ادامه می‌دهد: «یک عرفی در مطبوعات ما بوده و در برخی موارد این عرف شکسته شده است (مثلا کاریکاتور آقای خاتمی بارها کشیده و در برخی رسانه‌ها کار شده است) ولی تا جایی که می‌دانیم قانونی مبنی بر ممنوعیت وجود ندارد و می‌پذیرم که کار همشهری کمی خلاف عرف بوده است ولی بخشی از کار رسانه خلاف عرف حرکت کردن است که بتواند حرف و سخن خود را پیش ببرد.» منتظری همچنین چنین برخوردهایی را در تضاد با حقوق رسانه‌ها می‌داند و در این باره می‌گوید: «من امروز داشتم فکر می‌کردم که اگر این کار در رسانه‌ای منتقد مثل روزنامه‌های اعتماد، هم‌میهن یا غیره کار می‌شد روند برخورد چگونه بود؟ من گمان می‌کنم در پس این شکایت یک نیت‌خوانی وجود دارد و گروهی نیت‌خوانی می‌کنند که هدف رسانه از این کار یک نیت خاص است و به همین دلیل شکایت می‌کنند که این نیت‌خوانی درست نیست و باعث می‌شود سنگ روی سنگ بند نشود. امیدوارم اشتباهی در روابط عمومی فراجا شکل گرفته و در تصمیم‌گیری عجله شده باشد. به‌طور کلی تمامیت این قضیه، علت شکایت، اتهام و پس گرفتن و توضیحات نهایی فراجا برای من مبهم است. مثلا ممکن است این برداشت شود که هدف از این شکایت تلاش برای ادامه‌دار نشدن این روند است اما به قطعیت نمی‌توان نظر داد. در حالت کلی این شکایت کم‌سلیقگی بود و باعث می‌شود که باب نقد بسته شود و این درست نیست.»
دیدگاه تان را بنویسید