برای ترکیب واکسن کرونا نیازمند مطالعه فاز سه بالینی هستیم

اعتمادآنلاین| لیلا به‌طلب- بعد از آنکه عوارض نادری در میان برخی دریافت‌کنندگان واکسن «آسترازنکا» دیده شد، تعدادی از کشورها بر استفاده از نوع دیگری از واکسن‌ها در دز دوم متمرکز شدند. مطالعاتی روی مدل‌های حیوانی نشان داد که ترکیب واکسن‌ها با پلتفرم مختلف، اثربخشی واکسن کرونا را افزایش می‌دهد. بنابراین دریافت‌کنندگان واکسن کرونا در بعضی از کشورها این مجال را یافتند تا از میان 2 نوع واکسن «فایزر» و «مدرنا» یکی را به عنوان دز دوم انتخاب و تزریق کنند. با آنکه دسترسی به این 2 نوع واکسن در ایران میسر نیست، اما زمزمه‌هایی از ترکیب 2 واکسن متفاوت کرونا در کشور شنیده می‌شود. آیا ترکیب واکسن‌های موجود در ایران، کارایی لازم را برای محافظت از افراد در مقابل کرونا خواهد داشت؟ این پرسش را با بهروز کریمیان، بیوشیمیست بالینی، در میان گذاشته‌ایم.

***

*در میان واکسن‌های کرونا که کادر درمان تاکنون یک دز آن را دریافت کرده‌اند نام واکسن آسترازنکا دیده می‌شود. اما فاصله تزریق 2 دز این واکسن تغییر کرد. علت چه بود؟

در مطالعه فاز سه بالینی که ابتدا روی واکسن آسترازنکا انجام شد، فاصله بین دزهای اول و دوم 28 روز بود. مطالعه بعدی در انگلستان نشان داد اگر فاصله 2 دز را به سه ماه افزایش دهیم، کارایی واکسن آسترازنکا افزایش پیدا می‌کند.

*حالا اگر دز دوم واکسن آسترازنکا در دسترس نباشد، آیا می‌توان در دز دوم از نوع دیگری از واکسن‌ها استفاده کرد؟

تحقیقی که اخیراً روی مدل‌های حیوانی انجام شده نشان می‌دهد ترکیب واکسن‌ها با پلتفرم مختلف (دز اول دریافتِ واکسن تولیدشده با حامل (وکتور) و دز دوم واکسن تولیدشده با ویروس غیرفعال یا mRNA) اثربخشی واکسن را افزایش داده است. میزان کارایی واکسن در مدل‌های حیوانی به این ترتیب افزایش یافته است. بسیاری از کشورهای اروپایی، کانادا و استرالیا بعد از ظاهر شدن عوارض نادر آسترازنکا به افرادی که در دز اول آسترازنکا دریافت کرده بودند این حق انتخاب را دادند که در دز دوم از بین واکسن فایزر و مدرنا یکی را تزریق کنند. بنابراین با ترکیب آسترازنکا و این 2 نوع واکسن مشکلی ایجاد نشده، اما مطالعاتی در حال انجام است تا اثربخشی 2 واکسن متفاوت را بررسی کند. همچنین در انگلستان مشخص شد که با تزریق 2 واکسن متفاوت ممکن است عوارضی مانند تب و بدن‌درد بعد از تزریق کمی بیشتر شود.

*نحوه اثرگذاری این واکسن‌هایی که به صورت ترکیبی استفاده شده چگونه است؟

هر 2 واکسن (آسترازنکا و فایزر) یک کار را انجام می‌دهند اما با مکانیسم متفاوت. در واکسن استرازنکا از یک حامل (وکتور) استفاده شده که قسمتی از ژنوم ویروس کرونا را به سلول منتقل می‌کند. در واکسن فایزر، پیام‌رسان mRNA به وسیله یک پوشش لیپیدی به عنوان حامل به سلول‌های انسان منتقل می‌شود. به عبارتی کارِ یکسان، با 2 روش مختلف.

اخباری که منتشر شده حاکی از آن است که در فرانسه، انگلستان و آلمان افرادی در دز اول، واکسن آسترازنکا دریافت کرده‌اند و در دز دوم واکسن فایزر به آنها تزریق شده. این کار از لحاظ تولید آنتی‌بادی و ایمنی مشکلی ایجاد نمی‌کند. اما دقت کنید که بعد از تزریق دز اول آسترازنکا، فایزر و مدرنا تزریق شده که در ایران در دسترس نیست. علاوه بر این، در ایران مطالعات فاز سه بالینی انجام نشده و کشورهای دیگری که واکسن‌های سینوفارم و اسپوتنیک را مصرف کرده‌اند هم این مطالعات را انجام نداده‌اند. بنابراین ما نمی‌دانیم استفاده از دز دوم متفاوت (آنچه در ایران موجود است) چقدر ایمنی ایجاد می‌کند؛ یعنی اگر شخصی در دز اول، آسترازنکا تزریق کرده و در دز دوم اسپوتنیک یا سینوفارم دریافت کند، نمی‌دانیم از لحاظ سطح آنتی‌بادی در چه حدی است، اما از لحاظ ایمن بودن مشکلی ندارد.

*اگر برای دز دوم کادر درمان واکسن یکسان با دز اول در دسترس نباشد، راهکار چیست؟

برای اینکه مشخص کنیم آیا اثربخشی دز دومِ متفاوت، مثل اثربخشی آسترازنکاست یا مشابه اثربخشی سینوفارم، باید یک مطالعه فاز سه بالینی انجام گیرد تا واکسیناسیون ترکیبی (ترکیب 2 واکسن متفاوت کرونا) با واکسیناسیون با یک نوع واکسن مقایسه شود.

*در میان واکسن‌های موجود تنها اسپوتنیک است که 2 دز متفاوت دارد. اگر دزهای اول و دوم این واکسن به اشتباه به افراد تزریق شود، از نظر علمی چه اتفاقی می‌افتد؟

شرکت سازنده اسپوتنیک در واکسنش از 2 حامل آدنوویروس تیپ 26 و 5 استفاده کرده است. علت استفاده از 2 حامل متفاوت بر اساس ادعای شرکت سازنده، جلوگیری از پاسخ سیستم ایمنیِ از پیش استقراریافته، علیه حامل تیپ 5 است. آدنوویروس‌هایی که به صورت حامل استفاده می‌شوند عامل ایجاد سرماخوردگی هستند. آدنوویروس تیپ 5 در انسان‌ها گردش بیشتری دارد و در دز دومِ اسپوتنیک از آن استفاده شده است.

شرکت سازنده واکسن اسپوتنیک توصیه کرده در دز اول، ویال حاوی آدنوویروس 26 و در دز دوم، ویال حاوی آدنوویروس تیپ 5 تزریق شود. اگر در دز اول، آدنوویروس تیپ 5 به انسان تزریق شود، ممکن است در برخی افراد از قبل آنتی‌بادی ضد این آدنوویروس وجود داشته باشد. زمانی که آنتی‌بادی بر ضد حامل وجود داشته باشد، عملاً کارایی واکسنِ تزریق‌شده کاهش پیدا می‌کند چون قبل از آنکه حامل وارد سلول شود، آنتی‌بادی یا ایمنی سلولی، آن را خنثی می‌کند. به این ترتیب کارایی واکسن کاهش پیدا می‌کند.

سازنده واکسن اسپوتنیک در دز اول خود از حامل 26 استفاده کرده که شیوع پایین‌تری در انسان دارد و با تزریق آن ایمنی نسبی در فرد ایجاد می‌شود. در دز دومِ اسپوتنیک از آدنوویروس تیپ 5 استفاده شده تا اگر از پیش هم آنتی‌بادی در بدن وجود داشت، یک ایمنی نسبی توسط دز اول (حاوی آدنوویروس تیپ 26) در بدن ایجاد شده باشد. تزریق جابه‌جای این 2 دز از این لحاظ مشکل‌ساز است که اثربخشی واکسن را کاهش می‌دهد، البته نه در همه افراد.