ولی کالجی، پژوهشگر حوزه‌ی مطالعات قفقاز، آسیای مرکزی و منطقه:
پشت پرده اوج‌گیری همکاری فضایی ایران و روسیه
علی‌رغم فشارها و انتقادات غرب از همکاری فضایی مسکو و تهران، ایران امیدوار است که به استفاده از ظرفیت و تخصص روسیه ادامه دهد. این امر به ویژه در مورد پایگاه‌های فضایی، از جمله پایگاه‌های قزاقستان صادق است؛ تا زمانی که ایران خود به توانایی قرار‌دادن ماهواره‌های سنگین‌تر در مدار دست یابد.
سازمان فضایی ایران (ایسا) و همتای روسی‌اش روس‌کوسموس اواخر سال میلادی گذشته تفاهم‌نامه‌ای را برای افزایش همکاری بین صنایع فضایی خود امضا کردند. خبر این توافق در حاشیه‌ی یازدهمین نمایشگاه بین‌المللی هوافضای کیش که از ۲۲ تا ۲۵ آذرماه در این جزیره در جنوب ایران برگزار شد، اعلام شد.
توافق ۲۳ آذر از آن رو مهم است که بخش مهمی از برنامه‌ی فضایی ۱۰ ساله‌ی ایران را که اخیراً به تصویب رسیده است، تشکیل می‌دهد. همچنین از آن جهت قابل توجه است که در بحبوحه‌ی تنش‌ها با پایتخت‌های غربی رخ می‌دهد و روابط مسکو و تهران را تقویت می‌کند.
این برنامه‌ی فضایی ۱۰ ساله که در روز ۱۷ دی به تصویب شورای عالی فضایی کشور رسید، به دنبال آن است که در دهه‌ی آینده جمهوری اسلامی را به قدرت منطقه‌ای پیشرو در زمینه‌ی فناوری فضایی و پرتاب ماهواره تبدیل کند. یکی از اهداف کلیدی، فرستادن یک فضانورد به فضا است. حسن سالاریه، رئیس ایسا در سخنانی خود در مراسم امضای قرارداد، تأکید کرد که توافق با روس‌کوسموس به تهران کمک می‌کند تا به ویژه با توجه به کمک‌های خارجی، در زمینه‌ی توسعه‌ی زیرساخت‌ها، پرتابگرها، سنجش از راه دور، مخابرات و ناوبری، سریع‌تر به اهداف فضایی خود برسد.
پرتاب ماهواره
همکاری فضایی ایران و روسیه تاکنون بر پرتاب ماهواره متمرکز بوده است. تهران اولین ماهواره‌ی خود، ایستگاه مخابراتی ساخت داخل امید را در سال ۱۳۸۷ به فضا پرتاب کرد. به دنبال آن، دو پرتاب مشابه در سال ۱۳۹۰ انجام شد. اولین استقرار موفقیت‌آمیز یک ماهواره‌ی نظامی ایرانی در مدار در اردیبهشت ۱۳۹۹ صورت گرفت و در سال پس از آن نیز ماهواره‌ی نظامی دیگری به صورت موفقیت‌آمیز در مدار قرار گرفت.
تحول بزرگ بعدی ابتکار مشترک ایران و روسیه بود. در مرداد ۱۴۰۱، روسیه ماهواره‌ی خیام را که ایران طراحی کرده بود، به مدار زمین فرستاد. این ماهواره که توانایی تصویربرداری با وضوح بالا را دارد به افتخار عمر خیام، شاعر و فیلسوف ایرانی قرن پنج و شش هجری نام‌گذاری شده است. این ماهواره توسط شرکت‌های روسی، اما به گفته‌ی سالاریه، زیر نظر متخصصان ایرانی ساخته شده است. ماهواره‌ی خیام به وسیله‌ی موشک روسی سایوز و از پایگاه فضایی بایکونور، پایگاه سابق شوروی در قزاقستان که آستانه اکنون آن را به مسکو اجاره داده است، پرتاب شد.
این پرتاب اندکی پس از آن صورت گرفت که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، و آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر ایران، در جریان سفر رئیس‌جمهور روسیه به ایران در تیرماه، توافق کردند که از یکدیگر در برابر فشارهای غرب حمایت کنند. شایان ذکر است که این سفر، اولین سفر بین‌المللی پوتین به خارج از کشورهای اتحاد جماهیر شوروی سابق از زمان حمله‌ی روسیه به اوکراین در اسفند ۱۴۰۰ بود.
در کنار حمایت معنوی از برنامه‌ی فضایی ایران، به دلایل فنی ضروری بود که پرتاب ماهواره‌ی خیام به دست روسیه صورت بگیرد. ایران قبلاً در پرتاب دستگاه‌هایی با وزن کم‌تر از ۵۰ کیلوگرم (۱۱۰ پوند) موفق بوده است. اما خیام ۶۰۰ کیلوگرم (۱,۳۲۲ پوند) وزن داشت. دو آزمایش قبلی پرتابگرهای ماهواره‌ی تهران که برای حمل محموله‌های ۲۲۰ کیلوگرمی (۴۵۸ پوندی) و ۳۵۰ کیلوگرمی (۷۷۱ پوندی) طراحی شده بودند، ناموفق بود. بنابراین، حمایت مسکو و استفاده از موشک سایوز -یک پرتابگر قابل اعتماد و پرکاربرد- برای واردکردن خیام به مدار حیاتی بود. همچنین بایکونور بزرگترین مرکز پرتاب فضایی عملیاتی جهان است.
پیامدهای بین‌المللی این پرتاب‌ها
پرتاب ماهواره‌ی خیام عامل جدیدی در روابط پرتنش ایران و روسیه با غرب شد. در آن زمان، رسانه‌های غربی گزارش دادند که به ظن مقامات آمریکایی، این ماهواره برای اهداف نظامی یا جاسوسی استفاده خواهد شد. روزنامه‌ی لوموند چاپ پاریس که به بسیاری از واکنش‌های نگران نسبت به این مسئله اشاره کرد، پرسید: "آیا این یک ماهواره‌ی رصدی علمی است یا یک ماهواره‌ی رصدی نظامی؟" چنین دیدگاه‌هایی در بحبوحه‌ی تنش‌های ژئوپلیتیکی که با جنگ روسیه در اوکراین بالا گرفت، تشدید شده است.
علی‌رغم فشارها و انتقادات غرب از همکاری فضایی مسکو و تهران، ایران امیدوار است که به استفاده از ظرفیت و تخصص روسیه ادامه دهد. این امر به ویژه در مورد پایگاه‌های فضایی، از جمله پایگاه‌های قزاقستان صادق است؛ تا زمانی که ایران خود به توانایی قرار‌دادن ماهواره‌های سنگین‌تر در مدار دست یابد.
علاوه بر این، در میان تنش روابط کنونی با غرب، همکاری با مسکو در زمینه‌ی پوشش تلویزیونی و مخابراتی برای تهران مهم است. ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران، در اظهارات خود در ۱۴ دی در شورای عالی فضایی کشور بر این موضوع تأکید کرد و خاطرنشان کرد که با پیشرفت بیشتر در این زمینه "تهدیدها و تحریم‌های دشمنان در عرصه‌ی پخش شبکه‌های تلویزیونی و ماهواره‌ای علیه کشورمان بی‌اثر خواهد شد."
ایران همچنین امیدوار است که سامانه‌ی ناوبری ماهواره‌ای خود را به طور کامل از سیستم موقعیت‌یاب جهانی (GPS) که در سراسر جهان به صورت گسترده استفاده می‌شود، جدا کند. در خور توجه است که GPS متعلق به دولت ایالات متحده است و توسط نیروی فضایی ایالات متحده اداره می‌شود. تهران امیدوار است با پرتاب ماهواره‌های مختلف برای اهداف ناوبری، با توجه به عدم کنترل بر GPS و احتمال محدودشدن دسترسی ایران به آن از سوی مقامات ایالات متحده، امنیت خود را در زمان تنش‌های شدید، تقویت کند.
در این راستا، ایران به تجربه‌ی سامانه ماهواره‌ای ناوبری جهانی روسیه (گلوناس) توجه دارد، سامانه‌ای که به موازات GPS عمل می‌کند. به خصوص از زمان آغاز جنگ اوکراین در سال گذشته، روسیه تلاش کرده است که GPS را با گلوناس جایگزین کند، البته موفقیتش در این زمینه محدود بوده است. خود ایران در سال ۱۳۹۵ سامانه‌ی موقعیت‌یاب محلی هدی را ساخت، هرچند هنوز پوشش کامل ملی ندارد. توسعه‌ی یک سیستم ناوبری مبتنی بر ماهواره‌ی بومی یک پروژه‌ی بلندمدت برای جمهوری اسلامی است که برای پوشش مناطق داخل و خارج از ایران نیازمند سرمایه‌گذاری سنگین است.
کمک روسیه همچنین برای اعزام انسان به فضا، که هدف اصلی برنامه‌ی فضایی ۱۰ ساله‌ی ایران است، ضروری خواهد بود. در اوایل دهه‌ی ۱۳۹۰، تهران حیوانات مختلفی را با فضاپیماهای کوچک به مدار زمین فرستاد. با این حال، ایران هنوز یک وسیله‌ی فضایی با سرنشین انسان به فضا پرتاب نکرده است. تمایل به فرستادن انسان به فضا تا حدودی ناشی از پیشرفت فضایی قابل توجه کشورهای آسیایی مانند چین و هند و همچنین رقبای منطقه‌ای مانند امارات متحده‌ی عربی است.
اما به گفته‌ی رئیس پژوهشگاه هوافضای ایران، یک پرواز فضایی با سرنشین انسان به توانایی پرتاب موفقیت‌آمیز ماهواره‌ای با وزن حداقل ۲,۰۰۰ کیلوگرم (۴,۴۰۹ پوند) نیاز دارد. در این زمینه، سالاریه، رئیس ایسا در مردادماه گفت: "در مورد اعزام انسان‌ها در حال رایزنی با روسیه هستیم" و احتمال دارد فضانوردان محلی برای آموزش‌دیدن به همسایه‌ی شمالی ایران اعزام شوند.
توسعه‌ی همکاری‌های فضایی ایران و روسیه علاوه بر جنبه‌های تحقیقاتی، علمی و فنی، از نظر ژئوپلیتیکی نیز حیاتی است. پس از خروج یک‌جانبه‌ی دولت دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق آمریکا (۱۳۹۵ تا ۱۳۹۹) از توافق هسته‌ای ایران در اردیبهشت ۱۳۹۷ و شروع کارزار "فشار حداکثری" وی، ایالات متحده در سال ۱۳۹۸ سازمان‌های فضایی ایران را از جمله ایسا، پژوهشگاه هوافضا و پژوهشگاه فضایی ایران را تحریم کرد. بنابراین، حمایت روسیه با پرتاب‌های موفقیت‌آمیز به ایران کمک می‌کند وجهه‌ای قوی در سطح بین‌المللی ایجاد کند. در همین راستا، رئیس‌جمهور رئیسی در اظهارات خود در ۱۴ دی در شورای عالی فضایی گفت: "توفیقات فضایی ایران شاهدی بر شکست تحریم‌های آمریکا است."
توافق با تهران به نفع مسکو هم هست. در واکنش به تحریم‌های تلافی‌جویانه‌ی گسترده‌ی غرب که به دلیل حمله به اوکراین اعمال شد، روسیه سال گذشته به همکاری فضایی با اتحادیه‌ی اروپا و ایالات متحده پایان داد. بنابراین، امضای توافق‌نامه بین ایسا، که از شهریور ۱۳۹۸ تحت تحریم‌های ایالات متحده قرار دارد، و روس‌کوسموس، که همکاری با غرب را قطع کرده است، هر دو طرف را از حمایت متقابل بسیار حیاتی برخوردار می‌کند. این امر همچنین شاهد دیگری بر روابط نزدیک فزاینده بین مسکو و تهران پس از آغاز جنگ در اوکراین است.
ترکیب نیازهای داخلی ایران و روسیه و مناسبات نوظهور دوجانبه و فشارها و تحریم‌های بین‌المللی علیه هر دو، به مرحله‌ی جدیدی در همکاری فضایی تهران و مسکو منجر شده است. این رابطه می‌تواند نتایج زیادی داشته باشد، از جمله اعتبار که بسیار مورد نیاز است. با این حال، تنها زمان نشان خواهد داد که تعهدات دو کشور تا چه حد محقق خواهد شد، به ویژه در رابطه با پرتاب ماهواره‌های سنگین و فرستادن انسان به فضا.
دیدگاه تان را بنویسید