روایت دیپلماتی که تلاش کرد مانع حمله آمریکا به عراق شود

بیست سال پیش، در 20 مارس 2003، یک ائتلاف به رهبری ایالات متحده به عراق حمله کرد. نزدیک به شش سال قبل از لشکرکشی نیروها به داخل عراق، در 18 آوریل 1997، رولف اکئوس، (Rolf Ekéus) دیپلمات سوئدی گزارش نهایی خود را به شورای امنیت سازمان ملل ارائه کرد.

به گزارش اعتمادآنلاین به نقل از responsiblestatecraft، رولف  اکئوس در آستانه ترک سمت خود به عنوان مدیر کمیسیون ویژه سازمان ملل متحد (UNSCOM) بود که در سال 1991 برای نظارت بر حذف برنامه سلاح های کشتار جمعی عراق ایجاد شد. در گزارش ارائه شده او به شورا آمده بود که «در مورد قابلیت های تسلیحاتی ممنوعه حفظ شده عراق چیز زیادی ناشناخته نیست».

اکئوس در کتاب اخیر خود با عنوان «عراق خلع سلاح شده: داستان پشت داستان سقوط صدام» که اخیراً منتشر شده ، اعتقاد خود را تکرار می کند که در آن زمان  «شواهد قابل توجهی مبنی بر اینکه وضعیت تسلیحاتی عراق  تا حد زیادی تحت کنترل است، وجود داشت.»

جورج دبلیو بوش، رئیس جمهور وقت امریکا و تونی بلر، نخست وزیر وقت بریتانیا حمله خود به عراق را به این دلیل توجیه کردند که صدام حسین  سلاح های کشتار جمعی در اختیار دارد که او را به تهدیدی برای جهان تبدیل می کند. به تبع این ادعا رسانه های جریان اصلی، گسترش این برآورد ظاهرا اطلاعاتی ایالات متحده را با خاموش کردن صداهای مخالف در این باره تسهیل کردند.  با این حال، تا اکتبر 2004، حتی سازمان سیا در یک گزارش اطلاعاتی اعلام یا شاید هم بهتر باشد بگوئیم اعتراف کرد که عراق سلاح های غیرقانونی در اختیار ندارد و برنامه ای برای تولید آنها در زمان حمله امریکا و برخی متحدانش به عراق هم وجود نداشت.

به طور خلاصه، گزارش ارائه شده توسط رولف اکئوس در سال 1997 توصیف دقیقی از وضعیت آن زمان بود و از آن زمان تا زمان حمله به عراقتغییر چندانی نکرده بود. این دیپلمات و تیم چندملیتی اش درکمیسیون ویژه سازمان ملل متحد پس از شش سال بازرسی دقیق از تأسیسات عراقی که برای تولید سلاح های کشتار جمعی و حذف ذخایر موجود در نظر گرفته شده بود، به نتیجه منتشر شده رسیدند. به موازات آن، کمیسیون ویژه سازمان ملل متحد یک مکانیسم نظارتی ایجاد کرده بود تا تضمین کند که عراق برنامه کشتار جمعی خود را دوباره شروع نخواهد کرد.

البته کل این روند به دلیل مخالفت ها و مانع سازی‌های  مکرر دولت عراق پیچیده شده بود. به عنوان مثال، در سال 1991، گروهی از بازرسان کمیسیون ویژه سازمان ملل متحد  توسط پرسنل عراقی در پارکینگ ساختمانی که دارای اسناد رسمی بود، به دام افتادند، جایی که آنها اطلاعاتی در مورد برنامه  تسلیحات کشتار جمعی عراق پیدا کرده بودند.در همان زمان، تهدید به اقدام نظامی ایالات متحده علیه عراق بر کار کمیسیون ویژه سازمان ملل متحد سایه سنگینی انداخته بود. در واقع، حملات موشکی محدودی علیه عراق در سال‌های 1993 و 1996 و بمباران‌های شدیدتری در عملیات روباه صحرا در سال 1998 رخ داد.

کتاب رولف اکئوس درباره خلع سلاح عراق سرشار از توصیف مشکلات فنی و لجستیکی است که اکئوس و تیمش در راه اندازی کمیسیون ویژه سازمان ملل متحد و فعال نگه داشتن آن با آن مواجه شده‌اند.کمیسیون یک نهاد خاص بود زیرا بودجه خود را نداشت و به جای دبیرکل سازمان ملل مستقیماً به شورای امنیت سازمان ملل گزارش می داد. کشورهای عضو حقوق اتباع خود را که برای کمیسیون ویژه کار می‌کردند پرداخت می‌کردند و برخی از کشورها - عمدتاً کشورهای حاشیه خلیج‌فارس - کمک‌های مالی انفرادی به این کمیسیون داشتند.

علاوه بر این، اگرچه اکئوس بر عملکرد هواپیمای شناسایی U-2 که توسط کمیسیون ویژه برای نظارت بر عراق استفاده می‌شد، نظارت داشت اما  این هواپیما از یک پایگاه آمریکایی در عربستان سعودی بلند می‌شد. اساس کار کمیسیون ویژه قطعنامه 687 شورای امنیت سازمان ملل بود که در آوریل 1991 تصویب شد. این قطعنامه نه تنها کمیسیون ویژه را تأسیس کرد، بلکه در بند 22 خود قول مهمی به عراق نیز گنجانده بود که در آن بیان می‌کرد که اگر کمیسیون ویژه تأیید کند که برنامه سلاح‌های کشتار جمعی عراق دیگر تهدیدی نیست، تحریم نفتی که پس از حمله عراق به کویت در سال 1990 اعمال شد، برداشته می‌شود.

طرف اصلی رولف اکئوس در بغداد طارق عزیز، معاون نخست وزیر وقت عراق بود که به زبان انگلیسی مسلط و از اعضای حلقه نزدیک صدام حسین بود. عزیز پیوسته بر لغو تحریم ها پافشاری می کرد در حالی که رولف  اکئوس تأکید می کرد که عراق باید در مورد سایت های تولید سلاح های کشتار جمعی و ذخایر اعلام نشده خود با کمیسیون ویژه سازمان ملل متحد  صادق باشد تا تحریم ها برداشته شود.در همین حال، مادلین آلبرایت، ابتدا به عنوان سفیر ایالات متحده در سازمان ملل و سپس به عنوان وزیر امور خارجه، نقش مهمی در تعاملات واشنگتن با کمیسیون داشت.

اکئوس می‌گوید  دولت کلینتون، مادلین آلبرایت را موظف کرد تا اطمینان حاصل کند که تحریم ها علیه عراق توسط شورای امنیت حفظ خواهد شد. سوء ظن دیپلمات سوئدی زمانی تأیید می‌شود که آلبرایت بلافاصله پس از تصدی وزارت امور خارجه، در دانشگاه جورج تاون سخنرانی کرد و گفت: «ما با کشورهایی که می‌گویند اگر عراق به تعهدات خود در مورد سلاح‌های کشتار جمعی عمل کند باید تحریم‌ها را لغو کرد، موافق نیستیم.»

رولف اکئوس سخنرانی جورج تاون را به عنوان یک "ضربه" توصیف می کند، زیرا می بیند که سخنان آلبرایت در تضاد مستقیم با بند معروف 22 بود. همانطور که اکیوس توضیح می دهد «قوی ترین استدلال او برای متقاعد کردن عراق به همکاری با کمیسیون ویژه سازمان ملل متحد دقیقاً ایجاد  پیوند بین خلع سلاح و رفع تحریم ها بود. »

دیپلمات سوئدی به مراتب بیشتر از آلبرایت نگران تأثیر تحریم ها بر مردم عراق بود. وقتی از وزیر امور خارجه وقت امریکا پرسیده شد که آیا مرگ گسترده کودکان در عراق در نتیجه تحریم‌ها علیه رژیم صدام حسین موجه است یا خیر، او آن جمله معروف را به زبان آورده و گفت که «این انتخاب بسیار سختی است، اما فکر می‌کنیم ارزشش را دارد».

برعکس این اظهارات  آلبرایت ، اکئوس در کتاب خود  «عراق خلع سلاح شده» می نویسد که او «در زمانی که تلاش می کرد تا کار را پیش ببرد اما در برابر رنج مردم عراق احساس ناراحتی و تقریباً ناامیدی می کرد. »

بر اساس گزارش سازمان خواربار و کشاورزی که در سال 1995 منتشر شد، پس از اعمال تحریم ها علیه عراق، نرخ مرگ و میر کودکان 5 برابر شد.

«عراق خلع سلاح شده» داستانی را روایت می کند که با نگاهی به گذشته، زوایای پنهان یک شخص مهم در این پرونده را آشکار می‌کند. ایکئوس توضیح می دهد که در اوایل سال 1998 به یک شام در دادگاه عالی ایالات متحده دعوت شد که جورج اچ دبلیو بوش و پسرش جورج دبلیو بوش، رئیس جمهور آینده ایالات متحده نیز حضور داشتند. بوش بزرگ در حضور پسرش از اکئوس در مورد ارزیابی او از برنامه کشتار جمعی در عراق پرسید که او پاسخ داد که ماموریت کمیسیون ویژه موفقیت آمیز بوده است. به گفته این دیپلمات سوئدی، رئیس جمهور آینده ( جروج بوش پسر) به وضوح از ارزیابی اکئوس ناراضی بود. اگرچه بوش پدر،  پسرش را تحت فشار قرار داد تا به سخنان مثبت  اکئوس توجه کند اما جورج دبلیو بوش تمایل چندانی به ادامه گفت و گو و پرسش درباره جزئیات بیشتر نداشت.

در ماه‌های منتهی به جنگ عراق، اکئوس سعی کرد با دولت بوش لابی کند تا مسیر معتدل‌تری را نسبت به عراق دنبال کند. در این تلاش، او با جسیکا ماتیوز که در آن زمان  ریاست بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللی را بر عهده داشت همراه شد.

طرح موسوم به ماتیوس پیشنهاد فرستادن یک نیروی نظامی چندملیتی با حمایت شورای امنیت سازمان ملل به عراق را مطرح می کرد. این  برای اطمینان از این بود که بازرسان سازمان ملل به همراه مقامات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌توانند ارزیابی مناسبی از قابلیت‌های سلاح‌های کشتار جمعی عراق - پس از چهار سال مخالفت بغداد با انجام بازرسی های اساسی- داشته باشند.

کمسیون ویژه در سال 1999 منحل شد و سازمان جانشین آن یعنی کمیسیون نظارت، تأیید و بازرسی سازمان ملل  فاقد صلاحیت و تجربه کمیسیون ویژه بود. ماتیوس در آن زمان اصرار داشت که طرح او برای به اصطلاح "بازرسی های اجباری" به جنگ ترجیح داده می شود، اما همزمان اذعان داشت که این طرح به نظر بسیاری "بیش از حد طولانی، بیش از حد خسته کننده و بیش از حد نامطمئن" است.این قطعاً برای دولت بوش که به طور غیرمنطقی به وجود راه حل های آسان برای مشکلات پیچیده اعتقاد داشت، صدق کرد.

اکئوس در اوایل فوریه 2003 با حضور در کاخ سفید با استفان هدلی ، معاون مشاور امنیت ملی وقت ملاقات کرد. در آن جلسه دیپلمات سوئدی از طرح ماتیوس دفاع کرد - خود ماتیوس دعوت نشده بود زیرا دولت بوش از مواضع ضد جنگ او ناراحت بود. در آن زمان، این دیدار احتمالاً چیزی جز یک امر رسمی  و از سر تکلف نبود  و اکئوس در کتابش توضیح می‌دهد که در همان جلسه چگونه احساس کرده که «جنگ در هوا معلق است».

با گذشت بیست سال از آغاز جنگ عراق، هنوز درس های زیادی درباره موفقیت کمیسیون ویژه در برچیدن برنامه تسلیحاتی ممنوعه عراق و شکست دیپلماسی بین‌المللی در جلوگیری از عزم بوش برای آغاز یک درگیری غیرقانونی که پیامدهای آن هنوز در عراق ، سرتاسر خاورمیانه و فراتر از آن قابل لمس است،  وجود دارد که آموخته نشده است.