شریعتی به نوستالژی و مرده ریگ بدل نشده است/ وفاداری به یک میراث را همیشه به معنای سرسپردگی نباید گرفت/ شریعتی مشروعیتش را از متولیانش نمی‌گیرد/ شریعتی به دنبال بیان اندیشه آزاد از اتوریته‌هاست

اعتمادآنلاین| چهل سال از مرگ دکتر شریعتی می گذرد، شخصیتی که هنوز حتی بر سر عنوانش نیز توافق نیست، آیا روشنفکر است، یا ایدئولوگ یک جریان سیاسی یا چهره ای دانشگاهی یا محقق یا رفرمیست یا ... چه برسد بر سر میراثش. در طول این چهار دهه تصویر او نیز بارها دچار دگرگونی شده، چه از جانب پوزیسیون و چه از سوی اپوزیسیون. مخاطبان او نیز در این سال ها به کرات چهره دگرگون کرده اند، یکی که از حاضران سخنرانی های او بوده حالا به نقد او می پردازد و استاد پیشینش را تخطئه می کند، دیگری که پیش تر او را به درک سطحی از سنت محکوم می کرد حالا از خوانش او دفاع می کند و ... در میان این تنوع و تشتت اما شریعتی همچنان چهره موثری است که بی تردید تاریخ معاصر ما را بدون او نمی توان خواند. شاید به همین دلیل است که در سال های اخیر حتی در سال روز تولدش نیز مطبوعات و رسانه ها به بازخوانی اندیشه ها و آثارش می پردازند و بهانه ای می جویند برای بازگشودن چندین و چند باره پرونده او. با این همه چنان که سوسن شریعتی در گفت و گوی مفصل پیش رو تاکید می کند، همچنان بر سر میراث شریعتی اجماع نیست. او معتقد است شریعتی هنوز به نوستالژی و مرده ریگ بدل نشده و آثار و نتایجش همچنان زنده است، یک دلیل این زنده بودن از دید او آن است که اندیشه شریعتی پر از گریزگاه است و در نتیجه به بن بست نمی رسد. فراتر از این ها به باور سوسن شریعتی «. شریعتی ضروری بوده است،‌ چون نقش آینه را بازی کرده و ما هر بار با نگریستن به او،‌ به یاد خود دینی، خود تاریخی و یک خود در جستجوی خویشتن می افتیم». در این گفت و گو همچنین از سوسن شریعتی درباره عملکرد خانواده در برخورد با میراث دکتر شریعتی پرسیدیم که سوسن شریعتی در پاسخ گفت: « شریعتی البته مشروعیتش را از متولیانش نمی گیرد. قرائت ما تنها یک قرائت از قرائت های متعدد از او است، قرائت هایی مدام در حال تغییر. بازخوانی مدام آن تفکر و آزاد کردن پتانسیل ها و امکانات درونی آن به مدد یافتن تناقض ها و ابهامات آن و بررسی امکانات درونی یک اندیشه در پرتو گفتمان زمانه و معضل امروزی، معنای وفاداری است و دغدغه ما نیز همین است. دغدغه دیگر همیشگی ما نیز این است که مشارکتمان در این باب، جنس خانوادگی نداشته باشد و اتوماتیک تلقی نشود. معلوم نیست چقدر در این تلاش موفق بوده ایم. دیگران باید بگویند.»

***

- با گذشت چهل سال از مرگ دکتر شریعتی آیا فکر می کنید وقت آن رسیده که به میراث دکتر بپردازیم؟

برای پاسخ به این سوال ذکر دو نکته ضروری است: اول اینکه آیا از وارث می شود در باره میراث پرسید؟ به خصوص وقتی صحبت از میراث فکری است و بالاخص قرار است از تداوم، بقا و شأن اجتماعی و مشروعیت آن، علی رغم طی زمان صحبت شود. تردیدی نیست که ارزیابی وارث همیشه محل نزاع است و بی طرفی اش محل تردید. دومین نکته در باره این گزاره است : "وقت آن رسیده که به میراث دکتر بپردازیم". این سوال با خود چندین معنا را تداعی می کند. آیا معنایش این است که تا به حال به میراث او پرداخته نشده و دیگر وقت آن است که به آن پرداخته شود؟ معنای احتمالی دوم آیا این است که تا به حال هیچ اجماعی بر سر میراث نبوده و دیگر وقت آن است که ببینیم بالاخره این میراث چه بود؟ و دست آخر اینکه معنایش شاید این باشد که شریعتی رسیده است به پایان خود و متعلق به زمانه ای دیگر و از همین رو زمانه ارزیابی فرا رسیده.

نکته اول را می توان اینگونه پاسخ داد. بله ! از وارث می شود در باره میراث پرسید. چه وقتی به انکار میراث بر می خیزد و چه زمانی که می شود متولی آن. نه وقتی منکر میراث است الزاماً خروج کرده است از زیر سقف ونه وقتی آن را تصاحب می کند لزوماً سرسپرده است و مزخرف می گوید! الحمدالله در زمانه ای به سر می بریم که زمانه تکثر الگوها است و مخاطب از همه نوعش را دیده: هم وارث عاصی را، هم وارث ِمطیع را، هم وارثِ مشروط را و غیره. باید ببینیم چه می گوید و نسبت ها را فراموش هم که نکنیم لااقل گهگاه بگذاریم در پرانتز. واما در مورد گزاره چند پهلوی سوال. نمی شود گفت که تا به حال به میراث شریعتی پرداخته نشده است. آنچه شریعتی پس از چهل و سه سال زندگی به عنوان میراث برجای گذاشت و رفت طی این چهل سال مدام در پیوند با تجربیات اجتماعی و فرهنگی و سیاسی ما قرار داشته و هر بار با خوانش و در موقعیتی جدید خود را تعریف کرده است. مسکوت و فراموش شده نبوده، بلکه میراثی بوده که همچون موجودیتی زنده عمل می کرده است. البته این درست است که بر سر این میراث اجماع نبوده و خود را به عنوان یک بلوک منسجم و تعریف شده فیکس و ثابت بر جای نگذاشته تا بتوان صراحتاً گفت این میراث این فواید را داشته و یا این مضرات را و ای بسا از همین رو ارزیابی را دشوار می کند و یا دستخوش تناقض. و دست آخر اینکه بله از مرگ شریعتی چهل سال می گذرد اما او هنوز دست از سر ما برنداشته و ارزیابی نهایی را در مورد خود ناممکن کرده است

شریعتی سی و پنج - شش سال داشت وقتی سخنرانی هایش را در حسینیه ارشاد آغاز کرد(وقتی هم که از دنیا رفت، چهل و دو سال داشت) و 39 سال است که همچنان موضوع نقد و گفتگو همچون پروژه، نوعی رویکرد و نیز نوعی تفکر است. این حضور از یک سو در جامعه ای که با سرعت در حال عبور از خود، ارزش ها و گفتمان ها است و موقعیت ها- در حوزه تفکر و نیزدر نحوه زیست- موقتی تلقی می شوند و نیز در جهانی که دستخوش تغییرات بنیادینی در همه حوزه ها بوده است و به تعبیر اهل فلسفه دچار «شیفت پارادایمی» یا «تغییر اپیستمه» شده قابل تامل است و محل پرسش: کیفیت و چرایی تداوم حضور یک متفکر جوان متعلق به چهار دهه پیش در دهه های پس از خود؟ حضور در بحث ها و نزاع های فکری، در پروژه ها و کنش های سیاسی و نیز تداوم گفتگو با نوعی از جوانی.

- آیا دلیلی هم برای این ادعا دارید که شریعتی همچنان در عرصه فکری و فرهنگی ما حضور زنده دارد و نیروهایی تازه را زنده می کند؟

مشاهدات این را می گویند: هم در خیابان می توان دید(بر سر بساط فروش کتاب های ممنوع) هم در نقدهای فکری و نظری پی در پی از سوی روشنفکران (دینی، نواندیش دینی، سکولار و...) هم از طریق تیراژ کتاب ها(از سر کنجکاوی باشد یا از جنس پیروی بحث دیگری است)، ، کالایی شدن چهره اش (بر روی سفال و لیوان و پوستر و ...)، اس ام اسی شدن جملاتش، کتاب سازی هایی که حول و حوش زندگی و کلمات قصار او و حتی پیدا شدن سر و کله اش به موسیقی رپ ... می شود و دست آخر حضور وسیع اش در جهان مجازی، حتی تبدیل شدنش به جوک و به یک معنی ورود به روزمرگی جامعه و اصلاً همینکه به تازگی استابلیشمنت آکادمی از دست آوردهای او در حوزه علوم انسانی صحبت می کند و برایش سمینار می گذارد و حتی شهرداری هم هر از چندی با احتیاط و خجالتی، پوسترهای او را بر دری و دیواری می کوبد و گرامی می دارد سالروز مرگش را، گیرم با حذف کراوات و گذاشتن کمی ریش. هنوز هم که هنوز است پخش کوچکترین خبری (حتی از نوع زرد آن) نفرین و آفرین بر می انگیزاند. هنوز هم نوعی طعمه خبری محسوب می شود و دست آخر بررسی موقعیتش در خارج از ایران، حضور دوباره اش در مطالعات پسا استعماری و بحث های مربوط به توسعه و... خوب اینها همگی نشانه اند. بی شک می توانیم بپرسیم نشانه چی؟ قبل از هر چیز نشانه حضوری زنده. موجودیتی زنده که موجب خشم، نقد، طنز و نیز پیروی می شود و این یعنی اینکه هنوز نشده است نوستالژی و یا مرده ریگ. در چنین وضعیتی آیا می شود ارزیابی نهایی کرد؟

- چرا عمده این مواجهات از سوی جوانان صورت می گیرد؟ آیا می توان گفت که شریعتی متفکر یا روشنفکری برای جوانان است و مخاطب اصلی او جوانان هستند؟

عمدتاً از سوی جوانان نیست، ما میانساله ها هم همچنان به سراغ شریعتی می رویم(برای نقد باشد یا شرح). اما همین مراجعه مستمر جوانان به شریعتی هم شاید یک جور نیروی فشاری باشد که ما میانساله ها را به هوس می اندازد که باز به سراغش برویم. می گویند شریعتی جوان پسند است. خوب البته در این گزاره پارادوکسی وجود دارد چون بلافاصله بعد از این تذکر است که می شنویم زمانه شریعتی به سر آمده و حرفی برای این زمانه ندارد. درست است که موقعیت اگزیستانسیالیتی ای به نام جوانی شاید وجود داشته باشد که مثلا از بلوغ و میانسالگی و کهنسالگی تفکیک می شود اما جامعه شناسان به ما می گویند ذاتیتی وجود ندارد و مثلاً باید از جوانان صحبت کرد. جوانانی که امروز مثلاً از لابلای گلایه ها و شکایات و نعوذبالله ها می شنویم که هیچ ربطی به دیروز ندارند و دستخوش گسست های بنیادی شده اند. بنابراین می پرسم چگونه می شود در آن واحد هم حکم صادر کرد بر تعلق داشتن شریعتی به روزگاری سپری شده و هم از جوان پسند بودن او صحبت کرد در این زمانه؟ عقل سالم می گوید یا زمانه او هنوز سپری نشده و یا شریعتی فراتر از زمانه خود می اندیشیده و متفکرِ فردا بوده است از همان آغاز! در باب داشتن نسبت با سه نوع جوانی (و نمی گویم با تمامیت جوانی ها در ایران معاصر) که تردیدی نیست.(تیراژ کتابها و بالانس فروش آنها نشان می دهد. بی تردید این خریداران هم نسلی های من نیستند. آنها یا خریده اند و تا به حال با هر بار اسباب کشی از کتابخانه هایشان رد کرده اند یا نگه داشته اند. به هر حال دیگر خریدار نیستند) منظور از سه نوع جوانی، مخاطبین جوان مستقیم شریعتی در دهه چهل، مخاطبین غیر مستقیم شریعتی در دهه 60 و دست آخر جوانان امروزی است. این سه تجربه از جوانی تفاوتهای فاحشی با هم دارند. علی رغم تداوم ها.

این سه نوع جوانی به تعبیری هر کدام دهن کجی به نسل قبلی محسوب می شوند. بیست ساله دهه 1340 با رویکرد ایدئولوژیک، میل به رادیکالیسم در عرصه اجتماعی، نگاه اتوپیک ودر تقابل با نظام مسلط به نوعی عبور از جوانی قبل از خود بودند. بیست ساله دهه 1360 در شکاف میان قدرت و ضد قدرت رو به روی هم قرار گرفت، یک رویارویی خصمانه، جنگ ایده ها و جنگ جبهه ها بود؛ یکی برای نظام انقلابی می مرد و دیگری برای انقلاب دائمی. بیست ساله امروز ظاهراً خود را با کلیدواژه هایی مثل زندگی، عشق،‌ آزادی، سبک زندگی، نقد ایدئولوژی، واقعیت گرایی، اندیویدوالیزم و ... تعریف می کند. خوب سوال این است: گفتن اینکه شریعتی جوان پسند است دقیقا دارد به کدام خصلت مشترک در میان این سه نوع تجربه اشاره می کند؟ متفکری که با مولفه هایی چون اتوپیا،‌ رادیکالیسم، ضرورت مبارزه سیاسی شناخته شده است با نسلی که خود را درست در برابر این مولفه ها تعریف می کند،‌ چه نسبتی می تواند برقرار می کند؟ شریعتی در کجای این عبور و مرورها قرار دارد؟ چه خصلتی در رویکرد او، در تفکرش و ای بسا در زندگی اش او را همچنان در میانه نگه داشته. میانه این گسست ها و تداوم ها. هر یک از این قرائت های سه گانه شریعتی را جوری فهمیدند.

- شما به رجوع مکرر نسل های جوان به شریعتی اشاره کردید. پرسشی که پدید می آید این است که چرا شریعتی؟ چرا در میان طیف های گوناگون روشنفکرانی که ما داشتیم، او بیشتر از دیگران در میان جوانان شاخص می شود؟

به طور کلی به چندین دلیل می توانیم این حضور را علی رغم گذر زمان و تغییر گفتمان ها و دوره ها، توجیه کنیم. قبل از هر چیز به نظر من، ربط دارد به خصلتهایی در تفکر شریعتی . فعلا درباره پروژه او صحبت نمی کنم. به نظر من اولین خصلت اندیشیدن در شریعتی، این است که یک سیستم پایان یافته، تام و توتالیتر نیست. اندیشه شریعتی یک پازل ناتمام است، پازلی که چند قطعه را کم دارد. این امکان دموکراتیک را در خود دارد که مخاطبش هر بار بر اساس پرسش ها و مسئله زمانه خود و متناسب با نگاه و تجربیات اش به شکل جدیدی آن را بچیند. مونولوگ نیست یک دیالوگِ مدام است. در خوانش ها و نقدهای متفاوتی که از اندیشه شریعتی طی این سال ها شده می توان این رفت و آمد میان ذهنیت مخاطبان او و متن را دید. هر کدام از این تفسیرها، نقد تفسیرهای پیشین از شریعتی بوده اند.

نقدهایی که به شریعتی در انتهای هر دهه می شود، هر کدام ناقض قبلی است. نقدهایی که در دهه 40-50 از سوی هم نسلانش می شود به طور کلی از این قرار است: تکیه صرف به مبارزه فرهنگی و به تعبیری آگاهی بخش و بی توجهی به امر سیاسی، بی توجهی به تضاد اصلی-فرعی(اولویت را نقد سنت قرار دادن و بر آن اساس نقد دینداری و متولیان آن) و البته دینداری ای مشکوک و التقاطی به دلیل ایدئولوژیک بودنش.(داشتن نگاهی گزینشی به دین و تقلیل آن به کاربرد اجتماعی اش و نیز رویکردی عصری و افسون زدا) در دهه هفتاد، نقدها کاملاً متفاوت است. نقدهایی که در این دهه متوجه او است این است که اندیشه شریعتی اندیشه انقلاب است و به کار سازندگی نمی خورد، شور است و نه شعور، رویکرد ایدئولوژیکش به دین اکثری است و تمامیت خواه و تعمیم یافته به همه حوزه ها(تاریخ، اقتصاد و...) ادامه می دهم. هم متهم می شود به ساواکی بودن و هم از علت العلل های انقلاب در ایران و حکومتی اسلامی. در زمان خودش مورد نقد است به دلیل در اولویت قرار دادن مبارزه به تعبیر خودش «ضد استحماری» و فعال کردن تضادهای داخلی و نه مثلاً ضد استبدادی (و از همین رو مورد حملات وسیعی از سوی بخشی از متولیان دینی قرار می گیرد) و بعدها از تئوریسین های نوعی بنیادگرایی چپ اسلامی معرفی می شود. پروژه شریعتی نقد سنت، تفکیک دین از سنت، بازسازی و تصفیه منابع فرهنگی، نقد متولی گری در دین، طراحی مدرنیته آلترناتیو است اما در کوتاه مدت های تاریخی هر بار پیوند می خورد با یک موقعیت و نقدها را متضاد و متناقض می کند.

- یک نقدی که امروزی ها به دکتر شریعتی می کنند، این است که او دقیق نیست، نه در پرداختنش به میراث سنتی و اسلامی به این دلیل که متخصص سنتی علوم اسلامی نیست و نه در وام گیری اش از اندیشه های غربی. بر این اساس برخی معتقدند که شریعتی یک روشنفکر سیاست پیشه و ایدئولوژیک است که نمی توان و نباید کار او را جدی گرفت.

روشنفکر سیاست پیشه ایدئولوژیک را نمی دانم باید جدی گرفت یا نه اما در صورتی که باور داریم جدی نیست پس چرا چنین نقش مخربی برایش قائلیم تا آنجا که انحراف حرکت مشروطه خواهی را برگردن همین رویکرد می اندازیم. اگر چنین است باید جدی اش گرفت. باید زودتر از اینها جدی اش می گرفتیم. یا این تفکر را نمی شود تقلیل داد به دو برچسب یا شکننده تر از آن بوده ایم که گمان می رفته و توانسته سال ها ما را گرفتار حماقت هایش کند. ببینید! در حالی که ما در گیر مثلاً شیعه گری شریعتی همچون نقص، هستیم او دارد مسیر خود را در کشورهای سنی طی می کند بی کوچکترین شائبه ای درباب فرقه گرایی اش. در حالی که بیشتر هم نسلی های من در کشمکش فربهی دین از ایدئولوژی اند، مخاطبین جدید شریعتی دارند کویرش را می خوانند و مزه مزه می کنند لذت خوردن میوه ممنوع را. درست در زمانی که ما مانده ایم دو به شک میان اینکه شریعتی را تئوریسین نظام بدانیم یا نهضت، مخاطبینش دارند با ایده های او عصیان و اعتراض را تجربه می کنند. جدی چیست؟ ملاک آن کدام است؟ا ندیشه چیست و چه خصلتی دارد؟

بر همین اساس می خواهم برسم به دومین خصلت در اندیشیدن شریعتی. یا به عبارتی شاید خصلت متفکر-به معنای عام-که نه آکادمیسین است و نه عالم. متفکر همچون عابر مرزها، خارج از استابلیشمنت. چرخ زدن در جهان ایده ها، میل به گریز، به خارج از مرزهای تعریف شده توسط نهادها تا جا باز شود برای خلاقیت، تا امکان به پرسش گرفتن « محل های اجماع» و «عرف نهاد» ها پیدا شود. اصطلاح دیدرو است: متفکر همچون «تک-تیرانداز»( آن کس که نیازمند پروتکل است جای خیلی دوری نمی تواند برود.) شریعتی بی تردید خودش را به پروتکل آکادمی وفادار نمی داند. اگرچه تحصیلات آکادمیک دارد، اما آن را رها کرده و عرصه عمومی را انتخاب می کند. او خصلت تفکر را آزادی از هر گونه نهادی(establishment) می داند. او تفکر قالب آکادمیک را رها می کند و به دنبال بیان اندیشه آزاد از اتوریته ها است.

با این همه محیط های دانشگاهی هم، اندک اندک البته ، به اندیشه های شریعتی همچون پروژه و یا همچون نوعی رویکرد اجتماعی و یا حتی به عنوان برگی از تاریخ تفکر معاصر ایران مجبورند توجه نشان دهند. او برای دانشگاه، سوژه های فراوانی را ایجاد کرده است. در دانشکده های ایران در بیست سال اخیر حدود دویست تا سیصد پایان نامه درباره شریعتی دفاع شده . فریدالعطاس در سفری به ایران می گفت مثلاً همین کتاب بازگشت به خویش موضوع یک یکی از کرسی های درسی دانشگاهی در مالزی است.

- منظورتان این است که چون در دانشگاه ها به کارهای شریعتی می پردازند، پس نوشته های او مهم می شوند؟

خیر! بر عکس! چون بدل شده اند به پدیده اجتماعی غیر قابل انکار آکادمی مجبور می شود آنها را بدل به موضوعات پژوهشی کند. ایده هایی اند که منجر می شوند به وضعیتی، تجربیاتی، این ایده ها مشروعیت شان را از آکادمی نمی گیرند در واقعیت بیرونی اند که حیثیت پیدا کرده اند. اندیشه های شریعتی در محورهای اصلی خود(خویشتن، نسبت فرهنگ و ایمان، موقعیت دین و متولیان سنت ، وجوه سه گانه سلطه) بیان تئوریکِ واقعیتِ اجتماعی و فرهنگی ما بوده است، دو گانه هایی که ما به آن دچاریم و شریعتی توانسته است و یا خواسته است آنها را تئوریزه کند. تئوری های اجتماعی مگر از کجا آمده اند؟ محصول تاملات خلوت نشینانه که نیستند. تئوری ها محصول مشاهدات انضمامی اند و البته تلاش برای فرا رفتن از آن و ساخت و ساز جهانشمولی به نام نظریه، نظریه علمی. این مقولاتی که شریعتی مدام به آنها می پردازد و حتی گوشت و پوست و استخوان را هم درگیرش می کند سوژه های اساسی علوم انسانی و اجتماعی هستند. به همین دلیل است که علی رغم اینکه از دانشگاه می رود‌ اما سوژه هایی اساسی برای آکادمی و پژوهش های آکادمیک فراهم می کند. ضمن آن که شریعتی اساساً پروژه دیگری دارد و آن پیشبرد یک پروژه اجتماعی است. شریعتی یک مصلح اجتماعی، اکتور اجتماعی است و نه صرفاً یک پژوهشگر. از همین رو به تعبیر خودش در اورژانس زندگی می کند. نه وقت داشته است و نه امکان. یک متفکر جوان سی و چند ساله تحت تعقیب!

- یعنی چاره ای نداشت؟

چاره که داشته است! می توانست رسالت دیگری را برای خود تعریف کند. می توانست زیست در اورژانس را رها کند (که خصلت زندگی در این منطقه است) و مدل دیگر خدمت کردن و یا فلسفیدن را انتخاب کند. حتی منظورم این هم نیست که جوان بوده و جوان رفته است و خطاهایش را بگذارید به پای جوانی! این را همچون عذری برای او نمی گویم، یک انتخاب است. اگرچه سن می تواند فرصت خوبی باشد برای طرح افکندن های بنیادی و شریعتی چنین فرصتی را نیافت با این همه نداشتنش هم همیشه توجیهی کافی نیست. پاسکال متاله و فیلسوف فرانسوی قرن هفدهم در سی و نه سالگی می میرد،‌ سیمون وی فیلسوف فرانسوی قرن بیستم در سی و چهار سالگی مرد. رمبو بنیانگذار شعر نو فرانسوی تا بیست سالگی شعر گفت و... ایده ها مشروعیتشان را همیشه از سن و سال طراح ایده نمی گیرند. شریعتی- با همین جوانی و جوانمرگی- در پرونده های مختلفی حضور داشته و ذی نفوذ هم بوده (مضر یا مفید) و از همین رو نهادهای مختلفی نیز می توانند به او بپردازند. در ثانی فقط متولیان آکادمی به شریعتی خرده نمی گیرند، متولیان دین نیز بر اساس ملاک ها و مقرارت تعریف شده برای استابلیشمنت دین همین نقد را بر او دارند: عدم تبعیت از قوانین و سنت های مستقر، عدم تسلط بر منابع فقهی و تاریخی شیعی و.. اندیشیدن در شریعتی خصلتی انضمامی دارد، در نسبت با اجتماع، در نسبت با دین و در نسبت با خودش مدام در حال رفت و آمد. ای بسا به همین دلیل «مای اجتماعی»، «مای مذهبی- تاریخی » و یک « مای مدام در معرض و دستخوش» را مدام با خود در گیر می کند. خودش می گوید: «اسلامیات-اجتماعیات-کویریات». این اندیشه سه وجهی این امکان را برای شریعتی فراهم می کند که تقلیل به این یا آن وجه پیدا نکند . سیالیتی به او می دهد که هر بار علی رغم زمان و زمانه همواره با یک "ما"ی متغیر در گفتگو باشد. تیراژهای کتاب های شریعتی هم همین را می گویند.

اگر شریعتیِ اجتماعی در اوایل انقلاب بیشترین اقبال را دارد(در بدو انقلاب کتاب «پس از شهادت» صد هزار نسخه هم تیراژ داشت)، امروز کویر است که مدام تکثیر می شود. در کویر و گفت و گوهای تنهایی شریعتی، اتفاقا یک من اجتماعی سخن نمی گوید، بلکه یک من در خلوت نشسته است که بدون هیچ کلیشه و مرزی سخن می گوید. شریعتی جزو نادر متفکرین و متفکرین دینی است که صدای اول شخص مفرد رادر می آورد. این خصلت دیگر تفکر نیز هست. اول شخصی که محصول تاملات مشخص فکری و انتزاعی است و در عین حال در ربط مستقیم با امر زیست شده است. ادبیات برای شریعتی فرصتی است که هر گونه سیستم سازی را مغشوش و پخش و پلا کند. ادبیات جایی است که آزادی برایش ممکن می شود. تجربه گشودگی است، گشودگی ای که نوشتن ممکن می سازد، « جایی که همه امکانات زبان می توانند خود را تجربه کنند». با این همه هیچ یک از متولیان استابلیشمنت ادبیات، شریعتی را به رسمیت نمی شناسند. شریعتی حداقل دو هزار صفحه نوشته( و نه سخنرانی و خطابه) از جنس ادبیات ( فعال شدن یک من انضمامی)دارد، نوعی زندگینامه خودنوشت، اما کمتر دیده شده است کسی به این وجه پرداخته باشد. نه تنها همچون سبک بلکه به عنوان رفرانس حتی در نوع نگاه شریعتی به مفاهیمی مثل زندگی، عشق، دیگری و...در اینجا است که شریعتی با دستان رو و بی واسطه مخاطبی متفاوت را فرا می خواند و او را در محضر تناقضات و تنش ها و کشمکش هایی می نشاند که خصلت اندیشیدن باز و گشوده است. به این معنا او بزرگترین منتقد خودش است. به نظر من این خصلتها در نوع اندیشیدن شریعتی، امکان تردد آزاد او را در شهر فراهم کرده .

- جالب است که در سال های اخیر از میان سه دسته معروف کارهای دکتر شریعتی، یعنی اسلامیات، اجتماعیات و کویریات، این دسته اخیر است که مورد توجه قرار گرفته است. به نظر شما دلیل این اقبال چیست؟ آیا فکر می کنید اسلامیات و اجتماعیات شریعتی دیگر جدی گرفته نمی شوند و تنها دل نوشته ها و متون اصطلاحا عرفانی او هستند که از سوی مخاطبان جوان مورد توجه قرار می گیرند؟

تعبیر دلنوشته البته به نظر من تقلیل دهنده است. شأن فکری این نوشته ها را نادیده می گیرد. نوشته های کویری شریعتی، بعد از چهل و خرده ای سال، اندک اندک دارد به عنوان منبعی و یا رفرانسی برای فهم تفسیر شریعتی از نسبتش با مقولاتی چون امر قدسی، دین، من، عشق، مرگ و...مورد توجه قرار می گیرد. کویر، هبوط، گفتگوهای تنهایی همگی دستنوشته های شریعتی اند و غالباً در سال های پایانی دهه چهل نوشته شده اند، پیش از تبدیل شدن شریعتی به ایدئولوگ مصلح اجتماعی در حسینیه ارشاد. در تمامی این مدت، به جز سال های اخیر این دستنوشته ها مورد توجه مخاطبین شریعتی نبود. چه از سوی کسانی که دوستداران این نام و پروژه بودند و چه کسانی که ناقد او بوده اند. البته امروزه هم به جز چند کار پژوهشی در این باب، عمدتاً رویکردها به کویریات شریعتی همینطور دلنوشته ای است. در این نوشته ها که برای شریعتی حکم گریزگاه دارند، درست است که او فارغ از دغدغه مفهوم سازی و یا نظریه پردازی تن می سپرد به امر نوشتن. شبیه گشت و گذار است و یا به تعبیر خودش «شقشقه»،«من»ی در محضر خود نشسته اما یک محور مرکزی دارد و پرسشی فلسفی و آن این که "من کدام است؟" به تعبیر معتمد دزفولی، «کویر تجربه تراژیک مدرنیته ایرانی» است. یک من در جستجوی آزادی خود از چهار زندان و در عین محکوم به عبور از خود و در عین حال پرسشگری از کدام آلترناتیو. تاریخ این کتاب به سالهای پایانی دهه چهل بر می گردد، همان سال هایی که اوج گیری زمانه رادیکالیزم است و تسلط دیسکور مبارزه مسلحانه با این همه می بینیم که شریعتی آن دغدغه من را -که امروز همگی را درگیر آن می بینیم- رها نکرده، به تعویق نینداخته، منتفی ندانسته است. این نوشته ها این فرصت را فراهم می کند که به شریعتی از زاویه دیگری نگریسته شود: معلمِ نه قطعیت های یک بار برای همیشه تعریف شده بلکه پرسش هایی انضمامی از یک «من» بسط یافته. در کویر صحبت از یک جستجوی پر تنش من کدامم است و نه الزاما متنی عرفانی. متن عرفانی یعنی چه؟ کویریات برای شریعتی گریزگاه هایی برای تفکر است. در شریعتی سه ساحت اجتماعی، تفکر انتزاعی و من سر زده ادبیاتی همواره در گفت و گوی با هم هستند. خودش می گوید کویریات برای او از جنس خوردن میوه ممنوعه است، یعنی جنسی از آگاهی که خوردنش موجب تنهایی انسان، تردید، پرسش، پرتاپ شدگی و..می شود. کویر جستجوی "من" ی است که مدام در پی آزادی و تجربه خروج از زیر سقف های تاریخ و سنت و ... است.

در این نوع نوشته های کویریاتی ما رد پای فرهنگ های موازی را می بینیم ، سیر و سیاحتی میان فرهنگ هندی، ایرانی،‌ اسلامی، مسیحی، یهودی و ...ضرورتا باید مفهوم سازی کرد. سطحی است و رومانتیک؟ نمی دانم. اما بی تردید از جنس امر زیسته شده است و انضمامی و برای تعمیم پذیری اش باید به سراغ مفهوم سازی رفت. این همان سیالیت تفکر است. معنایش این نیست که اجتماعیات یا اسلامیاتش دیگر مورد توجه نیست. معنایش این است که مطالعه جنس و نوع مراجعه به آثار شریعتی طی این چهل سال در عین حال نشان دهنده حال و احوال جامعه ما نیز بوده است. چنانچه مطالعه تفاوت این مراجعه به آثار در کشورهای مجاور نیز خود تاییدی است بر این واقعیت. به نظر می آید اندیشه شریعتی پر از گریزگاه است و از همین رو به بن بست نمی رسد.

- تیرماه سال گذشته یوسف اباذری در همایش هشت دهه علوم اجتماعی در ایران با انتقاد از نظریه گرایی اصحاب علوم اجتماعی از ایران از سویی و کم شدن سطح مطالعه دانشجویان این رشته ها از سوی دیگر تاکید کرد که باید به شریعتی و آل احمد بازگردیم. به نظر شما منظور او از این بازگشت چیست؟ آیا مسئله فقط بر سر دغدغه مندی و جدیت این روشنفکران است یا توجه به مسائل ایران باعث شده که جامعه شناس ایرانی خسته از نظریه بازی دانشجویان چنین دعوتی کند؟

چرایی این ضرورت بازگشت و بازخوانی شریعتی و آل احمد را البته باید خود ایشان توضیح بدهند. ( و ای بسا توضیح بدهند که چرا تا به امروز توضیح نداده اند!) هم پرونده کردن شریعتی و آل احمد زیاد صورت می گیرد و هر بار به دلیلی و ای بسا با تسامح و از سر بی دقتی. ایا این دو نام را هم پرونده می کنیم چون هر دو منتقدین غربزدگی هستند؟ چون بر نقش مذهب تکیه دارند؟ چون از خویشتنی بومی صحبت می کنند؟ بله اینها نقاط اشتراک ممکنی است با چند تفاوت عمده بر سر مفهوم غرب، بر سر موقعیت و بیماری ای به نام "زدگی"، بر سر مذهب و روحانیت، و نهایتا وضعیتی به نام خویشتن ِ بومی. برای شریعتی غرب به استعمار تقلیل نمی یابد، سنت به مذهب ارتقاء پیدا نمی کند و خویشتن به بوم محدود نمی شود. با شریعتی ما مدام سر و کار داریم با "کدام". کدام غرب، کدام مذهب، کدام خویشتن؟ کدام بوم؟از همین رو شریعتی مصادره ناپذیر شد، دستخوش گسست نشد که بشود از ضرورت بازگشت به او و بازخوانی او صحبت کرد. شریعتی خوانده شده است و می شود حتی اگر به حرفش نکرده باشند و یا به روی خود نیاورده باشند. اگرچه تکه پاره و نصفه نیمه کاره. منتها اتفاقی که غالباً با شریعتی می افتد این است که ( هم از سوی برخی چهره های دولتی و نیز روشنفکران جوان) نباید به رو آورده شود یا از ترس اینکه دمده تلقی شود و یا مبادا اسباب زحمت شود.

با این همه توصیه مشروعی است به همه آن دلایلی که ذکر شد و نیز این واقعیت که در میان این نظریات و تاکیدات آکادمیک، چنین پیدا است که نسبت با امر واقع نسبتی است مخدوش و خود جامعه موضوعیت مستقیمش را از دست داده و خواندن شریعتی این امکان را برای خوانندگانش فراهم می کند که به اشکال مختلف و ممکن برقراری نسبت میان نظریه و امراجتماعی بیندیشد.

- به نظر شما اجتماعیات شریعتی برای علاقه مندان علوم اجتماعی در زمانه ما چه حرفی برای گفتن دارد؟

اجتماعیات شریعتی چه هنگامی که با رویکرد جامعه شناسانه در موضع تحلیل گر می نشیند و آسیب شناسی می کند و چه هنگامی که همچون مصلح اجتماعی در تلاش برای ارائه آلترناتیو است به نظر می اید که همچنان برای زمانه حرف دارد. معنای این حرف این نیست که راه حل در آستین دارد. منظور این است که تشخیص هایش و آسیب شناسی هایش نسبتی واثق دارد با معاصریت ما. چه وقتی در حومه های شهرهای بزرگ اروپا و به دنبال بحران هویت بدل می شویم به طعمه هایی برای بنیادگرایی و چه هنگامی که ما را مجبور به انتخاب می کنند میان مذهبی بودن سید قطبی و یا لائیسیته مدل بعثی در خاورمیانه. چه وقتی درگیر نارسیسیزم بومی هستیم و چه وقتی دچاریم به جهانشمولِ تک الگوی جهانی زدگی. چه وقتی از هویت های منشوری می گوییم و چه هنگامی که به دنبال ریشه هاییم و تملک حافظه تاریخی.

و اما می پرسید چه حرفی برای علاقه مندان علوم اجتماعی دارد؟ تلاش های شریعتی برای اندیشیدن وطرح اندازی های آلترناتیو (سوم)میان این دوگانه های محتوم در بسیاری از حوزه ها -بیشتر و بیشتر- مورد توجه مطالعات اجتماعی، مطالعات پسا استعماری، مطالعات پسا توسعه قرار می گیرد و گرفته است . چنانچه در حوزه دین نیز پروژه رفرم دینی شریعتی (بالاخص در سال های اخیر و توسط محافل آکادمیک غیر ایرانی و مثلا در مقایسه با الهیات رهایی بخش و..) از موضوعات مطرح و پژوهش های متعدد محافل آکادمیک غیر ایرانی است. موضوعاتی چون "زیست همزمان ناهمزمانی ها"(تفاوت زمان تقویمی و زمان تاریخی)،"خویشتن های موازی و تلاش برای برقراری نسبت میان آنها"(هویت های منشوری: ایرانی، اسلامی، شرقی، غربی و..)، "مدرنیته آلترناتیو"، مسئله هویت و نسبتش با دیگری"، "بازگشت به کدام خویشتن"، "مذهب علیه مذهب"، مسئله سلطه و سویه های سه گانه آن و این ها همگی پروبلماتیک های روز علوم اجتماعی هستند و مانع از دیروزی شدن شریعتی می شوند. (به خصوص پس از بحران جهانی شدن، شکل گیری مدل های نو به نوی بنیادگرایی که مدام دستخوش جهش های ژنتیک شده اند، بحران سرمایه داری و...)

- دکتر شریعتی از معدود روشنفکران و متفکران معاصر ایرانی است که آثارش به زبان های غیرفارسی ترجمه شده و در سطح وسیع در میان سایر کشورهای اسلامی و همسایه مخاطب دارد. روایت ایشان از شریعتی چگونه است؟

همین رابطه سیال را مخاطبان غیر ایرانی شریعتی هم طی این سال ها داشته اند. از ترکیه شروع می کنم. برخی از آثار شریعتی از سال 1980 میلادی یعنی کمی پس از مرگ او توسط ناشران مختلف به ترکی استانبولی ترجمه می شد اما نه به شکل سیستماتیک. بنابراین در دهه هشتاد به آثاری از شریعتی که کمک رسان جریانات اسلامی هویت گرا می توانسته باشد، مراجعه می شده است. کتاب هایی چون « بازگشت به خویش» و اسلام شناسی، و...مورد توجه است. شریعتی به عنوان متفکری دینی که قصد احیا دین دارد و نیز نقاد تقلید و از خودبیگانگی است برای جامعه ای که گرفتار همان نزاع سنت و مدرنیته از نوع تحمیلی و تقلیدی آن است جالب است و در شریعتی امکان بازاندیشی میراث و بازسازی هویتی جدید می بیند. اما طی ده -پانزده سال اخیر ترجمه تمامی آثار شریعتی در دستور کار انتشاراتی به نام فجر قرار گرفت و با استقبال وسیعی روبرو شده است. سه سال پیش، جشنی به مناسبت اتمام سی و شش جلد مجموعه آثار شریعتی در استانبول برگزار شد و با استقبال وسیعی روبرو گشت. این کتابها پر تیراژ هستند و مهمتر از همه مخاطب ترک را با همه ابعاد این پروژه آشنا کرده است.

رابطه جامعه ترک با شریعتی هم طوماری بوده است، یعنی در آغاز منبعی برای منِ هویت گرایِ بنیادگرایِ رنج دیده از مدرنیته ی خشنِ لائیک و خسته از تقلیدِ غربیِ ترک بوده است که می خواهد خودش سر بر آورد، نه فقط متفکر احیای اسلامی بلکه متفکر نقاد سنت نیز، منتقد تقلید از غرب و منتقد خوانش بنیادگرایانه از دین نیز. امروز آثار شریعتی در بالکان از پرفروش هاست. در کشورهای عربی هم چنین روندی وجود داشت. در همان سالهای دهه هشتاد میلادی، همان تیترهایی که گفتم ترجمه شده بود. اما طی ده سال اخیر هفتاد درصد آثار شریعتی به زبان عربی ترجمه شده است. آقای بزی، رئیس انتشارات دارالامیر می گفت بازگشت به خویش شریعتی در مصر دهه هشتاد به صد هزار تیراژ هم رسیده است. حداقل صد پایان نامه در کشورهای عربی به خصوص مصر درباره شریعتی نوشته شده است. امروز مخاطب شریعتی در برخی از کشورهای عربی، با شریعتی منتقد سنت آشنا است. در کنفرانس جامعه شناسی خاورمیانه، جامعه شناس لبنانی می گفت:«اگر آثار شریعتی نبود، ما سید قطبی می شدیم.» به نظر می آید که موقعیت شریعتی هر بار با توجه به بستر فرهنگی و سیاسی و اجتماعی این کشورها (که هم سنی است و هم شیعی)تغییر می کند و بسط می یابد. خود این نکته قابل توجه است. از ناشر ترکی آثار شریعتی می پرسیدم:‌شریعتی در ایران مورد نقد است به واسطه نوعی شیعی گری. شما با شیعی گری شریعتی چگونه کنار می آیید. توضیحش قابل توجه بود: نگاه شریعتی به تشیع ُ تاریخی است و نه فرقه ای، تشیع را نهضت می خواهد و نه نهاد چنانچه نقدش به تسنن اموی نیز همین است. تسنن محمدی و تشیع علوی را از یک جنس می داند و طبیعتاْ جامعه سنی مذهب ترک را بر نمی آشوباند.

- شما بر سیالیت تصویر شریعتی در روایت هایی که از او می شود تاکید دارید و معتقدید که شریعتی در میان مخاطبان گوناگون چهره های مختلف از خود بروز داده است. این وضعیت حتی در آثار هنری ای که او را به تصویر می کشد نیز دیده می شود. برای مثال در پوسترهای اول انقلاب شریعتی یک اسلحه یا قلمی شبیه کلاشنیکف در دست دارد که از آن خون می چکد و پرچم آمریکا و شوروی در حال سوختن است، اما پوسترهای بعد از بیست سال او را در کنار یک گل سرخ و دود و شمع و ... به تصویر می کشاند. سوال مهم این است که بالاخره شریعتی کدام یک از این تصویرهاست؟ آیا هیچ شریعتی حقیقی و واقعی ای وجود ندارد و باید مثل پست مدرن ها بگوییم همه چیز تفسیر است؟

این «من» متغیر و سیال است که هر بار در مراجعه و عبور از شریعتی خودش را تعریف می کند. در واقع در هر بار عبور از خود و رودررویی با خود است که با شریعتی بار دیگر مواجه می شود و معلوم می شود که من دیگری شده است. از این حیث، شریعتی در پرونده دموکراسی در ایران جایگاه مهمی دارد. شریعتی ضروری بوده است،‌ چون نقش آینه را بازی کرده و ما هر بار با نگریستن به او،‌ به یاد خود دینی، خود تاریخی و یک خود در جستجوی خویشتن می افتیم. شریعتی نه فقط به عنوان تفکر که به عنوان تجربه زیسته نیز مهم می شود. برای بسیاری، آشنایی با شریعتی همچون یک مواجهه بوده است. خود شریعتی از آگاهی همچون آتش پرومته حرف می زند که بر جان می افتد، منجر می شود به موقعیتی جدید. خبر و نظر. جواب خود شریعتی را خدمتتان می دهم: "هر کسی آنچنان هست که احساسش می کنند." همه اینها که برشمردید شریعتی هستند.

- شریعتی یک سال پیش از انقلاب ایران در سال 1356 درگذشت. اما در تمام کتاب های تحلیلی جدی و اصلی ای که درباره انقلاب ایران نوشته شده، از او به عنوان مهم ترین روشنفکر موثر در انقلاب یاد می کنند. بر همین اساس برخی به ستایش از او و برخی به نقد او می پردازند. شما درباره این ارزیابی چگونه می اندیشید؟‌ آیا فکر می کنید مهم ترین میراث او انقلاب 57 بود؟

برای ارزیابی یک میراث، یک حادثه و یا یک اندیشه به قول برودل، باید به دیالکتیک مدت زمان ها یا دوره ها(durée) توجه کرد: کوتاه مدت حادثه، میان مدت دوره و بلند مدت فرهنگی. یک مثال می زنم: انقلاب فرانسه در کوتاه مدت حادثه چه به بار آورده: اولین کشتارجمعی مدرن(مردمان شمال فرانسه)، ویران کردن کلیساها و بت شدن الهه خرد. خشونت و سرکوب و یکپارچه سازی. اما در میان مدت دوره، انقلاب فرانسه سرمنشائی برای انقلاب های منطقه و اروپا می شود. در درازمدت هم این انقلاب از الگوهای اصلی حقوق بشر و دموکراسی و لیبرالیسم و پایان عصر سلطنت و سر زدن شهروند و پایان نظام فئودالی است. برای ارزیابی کارنامه یک متفکر نیز باید به این دیالکتیک توجه کرد. اگر تفکری هنوز موضوع روز است و هنوز در حال تولید و باز تولید خود است نمی توان برایش کارنامه نهایی صادر کرد. شریعتی هنوز در حال تیپ سازی حتی علیه خودش است و تفکرش سرمنشاء تاثیرات جدید است.

به هر حال مهمترین مولفه پروژه شریعتی رفرماسیون دینی است، هم از نگاه بیرونی و به عنوان پروژه اجتماعی و هم از منظر آلترناتیو سازی برای تیپ جدید دیندار. نقد سنت و نیز مدرنیته آلترناتیو جهت اصلی این پروژه است. گفته می شود شریعتی دیو خفته سنت را بیدار کرده است. اما شریعتی بر خفته بودن سنت مشکوک است و معتقد است باید چشم در چشم آن حرکت کرد و منکرش نشد. بی شک این پروژه دوگانه، در کوتاه مدت تجربه ای به نام انقلاب پتانسیلی را به نفع امر اجتماعی آزاد می کند اما برای ارزیایی خیر و شر آن باید به نتایج این پروژه در میان مدت دوره توجه داشت. این نگاه غیر تاریخی است که تغییر و تحولات اجتماعی را مدیون و یا در گرو یک ایده بدانیم. واکنشی و عاطفی است. مثل همان ماجرای «خوردم زمین تقصیر ولتر بود، افتادم تو جوب تقصیر روسو بود»، است. مهم ترین پروژه شریعتی اولا نقد سنت و ثانیا یافتن مدرنیته آلترناتیو است. این دو سر خط، همچنان مشکل و مسئله دوران ماست و از همین رو در هر پرسش از زمانه، گفتگو با شریعتی از سر گرفته می شود. مهمترین میراث او به نظر من همین مواجهه بی وقفه و تراژیک و دستخوش قبض و بسط با خویشتن است. انقلاب ایران هم یکی از آن فصل ها است.

- نقدی که به فرزندان دکتر شریعتی می شود این است که خواسته یا ناخواسته،‌ آگاهانه یا ناآگاهانه به دفاع از میراث او می پردازند و همه نقدها را جواب می دهند. آیا این سخن درست است؟

دفاع تعبیر دقیقی نیست! حالت دفاعی دارد و به قول شریعتی دفاع از خود کار مستضعفین است. برعکس! کاری که ما در تلاشش هستیم و البته با این ادعا که آگاهانه هم هست، از اتفاق، نقد است. نقد یعنی چه؟ تلاش برای جداسازی، تفکیک کردن، دادن ملاک برای سنجیدن حدود؛ دغدغه اصلی در این تشریحات و توضیحات همین است. به این امید که حرف ها بر سر جای دقیق خود بنشینند. هر نقدی از همینجا شروع می شود. نقد به شریعتی پیش از هر چیز فهم موقعیت او و بر سر جایگاه تاریخی خود نشاندن اوست. به خصوص در مورد شریعتی این رویکرد بسیار ضروری است. او به شکل طوماری برای مخاطبش باز شده و طی سال ها آرام آرام، نوشته ها و حرف و سخنش در اختیار مخاطب قرار گرفته. شریعتی شبیه یک شایعه شده است. کوکتلی از داده ها و توهمات و تجربیات و شکست های عاطفی. نقد در اینجا در وهله اول باید کارش همین جداسازی های سره از ناسره باشد. خارج کردن مفاهیم از وضعیت کشکولی، تفکیک میان دریافت های عاطفی و نظریات. از این رو این نوع رویکرد به او ضروری است و نه صرفا از سر تعصب.

وفاداری به یک میراث را هم همیشه به معنای سرسپردگی نباید گرفت. وفاداری فقط به به معنای فراموش نکردن است، به یاد آوردن است. ما در این "دیالکتیک وفاداری و نقد" است که به شریعتی نگاه می کنیم. در این دیالکتیک است که می توان میراث را نقد کرد در عین وفاداری. اتفاقاً در این دیالکتیک است که ما می توانیم پرهیز کنیم از بزرگ نمایی و یا کوچک انگاری. غیبت این نگاه است که "منتقدِ متعصب" و "پیروِ متعصب" را در غلو کردن درباره نقش ایده، یک متفکر و یا یک اکتور شبیه هم می کند. برخی از منتقدان شریعتی هستند که نقش و قدرت او را در ایجاد انحراف در مسیر تاریخ دموکراسی و مدرنیته چنان وسیع و موثر می دانند که گویی کینک کونگی ایستاده در میانه رودخانه تاریخ. چه تفاوتی میان این نگاه و آن پیرو متعصبی است که چنین نقشی برای او قایل است در کن فیکون کردن روزگار. در دیالکتیک وفاداری و نقد است که نه تنها ما می توانیم پتانسیل های موجود در یک اندیشه را دریابیم بلکه ضعفهایش را نیز شناسایی کنیم. همه چیز لازم نیست با دهن کجی آغاز شود. شریعتی ابزارهای نقد خودش را در اختیار مخاطب آشنایش می گذارد. (معروف است شریعتی در دانشگاه نمره بیست را فقط به شاگردانی می داده که در نقد سخنان استاد می نوشته اند. )

نقد های بسیاری را می توان بر اساس تفکر خود او انجام داد :

1- شریعتی بر اساس تحلیل از ناهمزمانی تاریخی و تقویمی ما(بلحظ تاریخی پایان قرون وسطی و بلحاظ تقویمی پایان قرن بیستم )دو پروژه را همزمان دنبال می کند، نخست نقد سنت و ضرورتاً پیش برد پروژه رفرم دینی و خروج از سپهر یکپارچه نظام دینی کلیسایی و نتیجتاً سر زدن انسان و... دوم نقد مدرنیته موجود و ضروتاً نقد عقلانیت ابزاری، ماشینیزم، تک الگو بودن جهانشمول، الیناسیون و...پیشبرد این دو پروژه همزمان این ریسک را به دنبال دارد که در همینجا و هم اکنون تاریخی و اجتماعی ما به خنثی کردن یکدیگر منجر شوند و توسط پروژه های رقیب مصادره شوند.

.2-نقد دینداری خفته از عناصر اصلی پروژه شریعتی در رفرم دینی بوده است، می توان از او پرسید که تا کجا خطرات و عوارض دینداری بیدار را -بنیادگرایی- پیش بینی کرده بوده است. شریعتی طراح تز «مذهب علیه مذهب» و «نهضت» علیه نهاد است، اما می توان از او پرسید که تکیه بر نقش اجتماعی مذهب و کشاندنش به حوزه نزاع قدرت و ضد قدرت چه ریسک هایی را می تواند برای پیشبرد مبارزه ازادی خواهانه به دنبال داشته باشد.

3-امکان رقابت میان دو نوع رویکرد شریعتی به مفاهیمی چون قدس، ایمان، اخلاق در کویریات در مقایسه با متونی که نامش را اسلامیات گذاشته. حسن شریعتی این است که اندیشه خود را همواره با باز تعریف مفاهیم مورد اجماع و در میان یک سری دوگانه ها تعریف می کند،(دوگانه عقل و دین/عرف و قدس/شرق و غرب/ آزادی و عدالت/خدا و مردم/) . مونتین، فیلسوف اخلاق قرن هفدهمی فرانسوی می گفت برای من اندیشیدن شبیه اسب سواری است؛ یعنی حفظ تعادل بر روی زمینی مدام در حال حرکت. به نظرم شریعتی نیز چنین خصلتی را داراست؛ حرکت به جلو علی رغم زمین ناهموار و علی رغم تکان مدام. (شاید قرن ها بحث است بر سر همین موضوع که مونتین فیلسوف است یا نه) اما ابهام پروژه او نیز می تواند از همینجا ناشی شود.

مقصود اینکه نقد شریعتی- مثل هر نقدی- باید در کنار فهم دقیق جایگاه حرف و حدیث او صورت بگیرد. شریعتی را می توان در رقابت با خود او هر بار تفسیر کرد و این خصلتی آزادیبخش برای یک متفکر است. اگرچه در کوتاه مدت می تواند منشاء سوء تفاهمات بسیاری شود و شریعتی بیشتر از هر کسی متوجه این سوء تفاهماتی که بر می انگیزد بود.( خویش گفته های شریعتی که به شکل جداگانه توسط بنیاد شریعتی درآمده همین را نشان می دهد)

- تنها زندگی نامه معتبری که در داخل ایران درباره شریعتی نوشته شده را همسر ایشان خانم دکتر شریعت رضوی نوشته اند و به رغم اهمیت زندگی نامه در بررسی اندیشه ها و تاثیر یک متفکر به خصوص با توجه به نکات حساسی که در مورد خاص شریعتی وجود دارد،‌ تنها اثر قابل توجه کتاب علی رهنماست. آیا بهتر نیست که خانواده ایشان که به منابع دست اول دسترسی دارند یک زندگی نامه مفصل و صد البته انتقادی درباره او تهیه کنند؟ آیا نقصی در این زمینه مشاهده نمی کنید؟

بی تردید شناخت زندگی یک متفکر ضروری است و خوشبختانه امروزه با اهمیت پیدا کردن موضوعاتی چون امر زیست شده، فرد، اخلاق، حریم خصوصی و.. زندگی نامه ها هم اهمیت بیشتری پیدا کرده اند. زندگی نامه ها از این حیث اهمیت دارند که اندیشه های یک شخصیت را در پرتو زیستش بخوانیم و در عین حال ملاک هایی برای ارزیابی در اختیار ما قرار می دهند. شریعتی از معدود متفکرانی است که زندگی اش شبیه اندیشه اش است و از همین رو باید زندگی اش را شناخت. اصلاً در بسیاری اوقات کلید فهم اندیشه های او در زیستنش است. تا سال 1374که کتاب "طرحی از یک زندگی" توسط پوران شریعت رضوی در آمد مخاطب شریعتی از او چیز زیادی نمی دانست به جز مجموعه ای از اطلاعات جسته-گریخته ، یک سری "شبه شایعه"!در مورد سن و سالش، در مورد خانواده اش، تحصیلاتش، عشق هایش و بغض هایش....همه چیز تقریبی. از همین رو با درآمدن کتاب ِ مادر(ما البته ایران نبودیم) واکنش های غریبی به پا شد. ملغمه ای از" فیا عجبا" و "چه جالب" و "کی فکرش را می کرد!".این کتاب یک شوک کامل بود.برخی دلخور شدند از نویسنده کتاب، برخی از شریعتی. هم ملاط داد برای افشاگری (ده سال بعد می شنیدم از صدای آمریکا که مورخ معروف و مطرح بدون اینکه کدی بیاورد از کتاب، چنان سخن می راند که گوئیا خودش به این اسرار مگو راه برده)، هم فرصت داد برای فهم شریعتی به گونه ای دیگر. کتاب علی رهنما، هم دومین کار پژوهشی جدی در باره زندگینامه شریعتی است. که در سال های پایانی دهه هفتاد به زبان انگلیسی درآمد و خیلی زود به فارسی ترجمه شد.

خانواده تا کنون در مسیر همین شفاف سازی نسبت به شخصیت شریعتی اقدامات جدی ای انجام داده است و به گمانم مشابهش در مورد شخصیت دیگری (در میانه چهره های فرهنگی-سیاسی و دینی)تا کنون اتفاق نیفتاده. اولین و مهمترینِ این اقدام، چاپ کتاب گفتگوهای تنهایی است که نوشته های خصوصی شریعتی محسوب می شده و از سوی دفتر تدوین آثار شریعتی و آن هم درمیانه دهه 60 و تحت نظارت پوران شریعت رضوی به چاپ رسیده است. این نوشته ها البته اتوبیوگرافی نیست ولی بی تردید اتوپرتره (autoportrait)هست. در 1374، چاپ کتاب طرحی از یک زندگی به همین منظور انجام شده است. (که خاطرات فرزندان هم کمابیش در آن مستتر است) .کتاب علی رهنما، مسلمانی در جستجوی ناکجا آباد بیوگرافی مهم و معتبری است. هم به دلیل حجم رفرانس ها و اسناد ، اشراف بر نوشته های شریعتی وجمع آوری خاطرات و...بی تردید نقص هایی دارد و آن به دلیل غیبت یک سری اسناد در زمان نگارش آن است. به عنوان مثال، در زمان نگارش این کتاب به جز چند افشاگری در مجله 15 خرداد در باره نسبت شریعتی و ساواک و چاپ مقالات دکتر در روزنامه کیهان، هنوز سندی به چاپ نرسیده بود و سه جلد کتاب "شریعتی به روایت اسناد ساواک" هنوز به بازار نیامده بود. طبیعتاً آقای رهنما در غیبت این اسناد و بر اساس چند نشانه مجبور به طرح فرضیاتی شده است که صرفا خصلت تفسیر دارد و نه قطعیت خبری. و نمونه هایی از این دست البته. در ادامه همین شفاف سازی است که باز خانواده شریعتی، در دهه 80 کتاب عکس ها را با عنوان "اخرین تصویر" به بازار می فرستند . باز همان موقع یادم می آید که جنجال شد و پای این جنجال به بی بی سی هم کشید. خود عکسها شد موضوعی برای حرف و حدیثی هایی پیرامون مثلاً حوزه خصوصی و عمومی و "کی بود و چی فکر می کردیم" و غیره. و البته این اخرین اقدام خانواده که عبارت باشد از چاپ نامه های علی شریعتی به همسرش از پاریس که مربوط می شود به سال های پایانی دهه سی تحت عنوان "برسد به دست پوران عزیزم". منظورم این است که ما به ضرورت شفاف سازی در باره شخصیت شریعتی نه تنها واقفیم که اصرار داریم و اقدام نیز کرده ایم. حتی خصوصی ترین لحظات زندگی اش را عمومی می کنیم تا امکان صحبت کردن درباره مفاهیمی مثل عشق، مردسالاری، زن ذلیلی ! و....حتی فراهم بیاید که الحمدالله آمده است. نامه های عاشقانه دو جوان تحصیلکرده دهه سی مگر این روزها نشده است فرصتی برای افشاگری؟"او یک مردسالار بود"! "او به همسرش ستم می کرد"، او به نام دختر نمی اندیشیده است"!"او پسر می خواسته است".

در کنار این داده های بیوگرافیک که از سوی خانواده و دیگران به بازار عرضه شده البته باید به سهم پژوهش ها و حجم بالای آنها هم اشاره کرد. فهرست آثاری که درباره شریعتی نوشته شده تا همین الان حدود دویست و خرده ای کتاب در ایران است که جنبه تحقیقاتی و پژوهشی دارد و آثارش از ابعاد فلسفی، تاریخی، جامعه شناسی،‌ فرهنگی،‌ سیاسی و... ارزیابی شده. در پژوهش های خارج از کشورو به زبان دیگر نیز اشاره شده به چهره هایی چون ابراهامیان، فرزین وحدت، بروجردی، آصف بیات، قبل تر ها عنایت و...

شریعتی البته مشروعیتش را از متولیانش نمی گیرد. قرائت ما تنها یک قرائت از قرائت های متعدد از او است، قرائت هایی مدام در حال تغییر. بازخوانی مدام آن تفکر و آزاد کردن پتانسیل ها و امکانات درونی آن به مدد یافتن تناقض ها و ابهامات آن و بررسی امکانات درونی یک اندیشه در پرتو گفتمان زمانه و معضل امروزی، معنای وفاداری است و دغدغه ما نیز همین است. دغدغه دیگر همیشگی ما نیز این است که مشارکتمان در این باب، جنس خانوادگی نداشته باشد و اتوماتیک تلقی نشود. معلوم نیست چقدر در این تلاش موفق بوده ایم. دیگران باید بگویند. شریعتی طراح پرسش های بسیار اساسی است که همچنان پرسش های زمانه ماست و رجوع به او الزامی است. پذیرفتن پاسخ هایش ماجرای دیگری است.

* این گفت‌وگو خردادماه سال 1395 در روزنامه اعتماد منتشر شده است.